یکسال پس از فروپاشی ساختار سیاسی-امنیتی دولت بشار اسد و رویکارآمدن ساختاری نوظهور به رهبری «احمد الشرع» مشهور به ابومحمد جولانی، سوریه وارد مرحلهای از بیثباتی چندلایه شده است که تنها با الگوهای لیبی، سودان و دهه نخست جنگ داخلی لبنان قابل مقایسه است.
یکسال پس از فروپاشی ساختار نیمقرنی حکومت اسد، سوریه وارد مرحلهای شده که نه میتوان آن را «گذار» نامید و نه «ثبات». آنچه امروز در این کشور دیده میشود، ترکیبی از حاکمیت نظامیِ شکننده، اقتصاد فرسوده، شکافهای طایفهایِ عمیق و بازتعریف توازن قوا توسط بازیگران خارجی است. قدرتیابی فردی با سابقه آشکار تروریستی—که تا همین چند سال پیش در صدر فهرستهای ضدتروریسم جهان قرار داشت—نه محصول اراده مردم سوریه، بلکه نتیجه معاملات امنیتی-سیاسی بازیگران خارجی است که سقوط دمشق را نقطه آغاز معماری جدید امنیتی در غرب آسیا میدیدند.
در چنین فضایی، سوریه از یک «بازیگر منطقهای» به «میدان رقابت منطقهای و بینالمللی» تنزل یافته است؛ وضعیتی که پیامدهای آن نهتنها این کشور، بلکه کل محور مقاومت، ایران، لبنان، عراق و حتی ساختار موازنه قدرت در خاورمیانه را تحتتأثیر قرار داده است.
حاکمیت تازهتأسیس «هیات تحریرالشام» که زمانی یکی از خطرناکترین گروههای تروریستی تحت تعقیب جهان بود، اکنون در قامت دولت-جریانی شبه مستقل در دمشق ظاهر شده و در عمل، کشور را به صحنه رقابت سرویسهای امنیتی و ارتشهای خارجی تبدیل کرده است. رویدادهای یک سال گذشته نشان میدهد که سقوط دولت اسد نهتنها به پایان بحران سوریه منجر نشد، بلکه فاز جدیدی از بیثباتی امنیتی، فروپاشی اجتماعی، واگرایی طایفهای و ورود بازیگران خارجی به عمق سرزمین سوریه را فعال کرده است.
یکم) ابعاد داخلی: ساختار قدرت و بحران مشروعیت
1-حکومت نوپا و فقدان نهادهای پایدار
رژیم جدید بیش از آنکه دولت باشد، یک ائتلاف امنیتی-نظامی است. مشروعیت آن نه از صندوق رأی، بلکه از زور میدانی، حمایت ترکیه، چراغ سبز آمریکا و مماشات پنهان رژیم صهیونیستی تغذیه میشود.
2- خشونت ساختاری
در طول سال گذشته:
دهها فرمانده و چهره وابسته به دولت سابق ترور شدهاند؛
هزاران تن از نخبگان علوی در مناطق ساحلی هدف قرار گرفتهاند؛
پاکسازیهای خاموش در دستگاه اداری و امنیتی به امری عادی بدل شده است.
هدف از این سیاست، ریشهکنکردن هرگونه شبکه بالقوه بازگشت اسد و تثبیت حاکمیت جدید از طریق حذف رقبای سیاسی است.
3- فروپاشی ساختار دولت کلاسیک
در طول ۱۲ ماه اخیر، ساختار حاکمیت نوظهور جولانی نتوانسته است نهادهای دولتی، امنیتی، قضایی و اقتصادی را بازسازی کند.
سه شاخص بنیادین فروپاشی دولت در سوریه امروز کاملاً قابل مشاهده است:
زوال اقتدار مرکزی
جولانی در دمشق حکومت میکند اما اقتدار او فراتر از پایتخت و بخشهایی از قلمروهای تحت کنترل HTS نمیرود.جنوب، شرق و سواحل لاذقیه عملاً خارج از کنترل اوست.
واگرایی طایفهای
جامعه سوریه عملاً به سه بلوک علوی، سنی و کرد تقسیم شده است.
ترور بیش از ۵۰۰۰ نخبه سیاسی، امنیتی و نظامی علوی در مناطق ساحلی، شکافهای تاریخی را تندتر کرده است.
امنیت دوپاره
امنیت در مناطق جولانی مبتنی بر «رعب» است نه «اداره»؛
امنیت در مناطق اشغالی ترکیه و اسرائیل نیز بر پایه حضور نظامی خارجی است.
دوم) ساختار امنیتی و نظامی جدید سوریه
1- تبدیل سوریه به میدان رقابت ارتشهای خارجی
امروز چهار ارتش در سوریه حضور مستقیم یا غیرمستقیم دارند:
ارتش رژیم صهیونیستی در جنوب و جولان؛
ارتش ترکیه در شمال؛
واحدهای آمریکایی در شرق و مناطق نفتی؛
شبکههای امنیتی بریتانیا و فرانسه در دمشق و حلب؛
سوریه عملاً حاکمیت خود را در سه جغرافیا از دست داده است.
2- «رژه ترس» و نشانگان حاکمیت امنیتی
جولانی طی ماه گذشته تلاش کرده با رژههای هوایی، حضور چتربازها و مراسم نمایشی در دمشق نشان دهد که دولت جدید قدرتمند است.
اما این نمایشها بیانگر چند واقعیت مهماند:
عدم اعتماد به وفاداری ارتش و جامعه؛
نیاز به صحنهسازیهای امنیتی برای مهار نارضایتی؛
اتکای کامل او به حمایت خارجی برای جلوگیری از کودتا.
سوم) ابعاد سیاسی داخلی
1- بحران مشروعیت
جولانی از نگاه سوریها و جامعه بینالملل، فاقد مشروعیت داخلی و حقوقی است.
او:
سابقه رهبری یک سازمان تروریستی را در کارنامه خود دارد؛
ساختار حقوقی دولت را نابود کرده است؛
از حمایت پایدار هیچیک از جریانهای داخلی برخوردار نیست.
2- حذف سیستماتیک نخبگان علوی
ترورهای هدفمند در لاذقیه، طرطوس و مصیاف بخشی از پروژه پاکسازی قدرت از بقایای دولت سابق است.
این اقدام:
شکافهای طایفهای را به سطح خطرناک رسانده؛
احتمال شکلگیری جبهه مسلحانه علویها را در آینده افزایش داده است.
چهارم) اقتصاد سوریه: فروپاشی در سایه تحریمها و بیثباتی
سوریه پیش از جنگ هم با مشکلات بزرگ اقتصادی روبهرو بود. اما امروز:
زیرساختها ویران؛
سرمایهگذار خارجی غایب؛
تولید داخلی مختل؛
آوارگان میلیونی خارج از کشور؛
بدون ثبات سیاسی، هیچ افقی برای بازسازی وجود ندارد.
1- فروپاشی کامل اقتصاد تولیدی
۶۵٪ ظرفیت انرژی نابود شده؛
زیرساختهای حملونقل به شدت آسیبدیده؛
دمشق و حلب با کمبود برق، دارو و سوخت دستوپنجه نرم میکنند!
2- کنترل منابع توسط بازیگران خارجی
نفت شرق سوریه عملاً در کنترل آمریکا است؛
کشاورزی و تجارت شمال توسط ترکیه مدیریت میشود؛
اقتصاد جنوب تحت تأثیر اشغالگری اسرائیل است؛
جولانی تنها کنترل اقتصاد خرد شهری را دارد و نمیتواند ساختار اقتصادی پایدار ایجاد کند.
3- جهش تورمی
بر اساس ارزیابی مراکز مستقل منطقهای:
تورم سالانه سوریه از ۴۰۰٪ عبور کرده است؛
ارزش لیره به بدترین سطح تاریخی خود رسیده است؛
موج مهاجرت دهها هزار نیروی متخصص آغاز شده است.
رژیم جدید نه پشتوانه اجتماعی دارد و نه منابع مالی؛ بنابراین اقتصاد سوریه گروگان حمایت خارجی—بهویژه ترکیه و شبکههای مالی غیررسمی—است. این وابستگی، هرگونه استقلال تصمیمگیری را ناممکن میکند.
پنجم) پیامدهای منطقهای سقوط اسد
1- باز شدن دروازه نفوذ اسرائیل
اسرائیل امروز:
بیش از هر دوره تاریخی در عمق خاک سوریه عملیات میکند؛
جنوب سوریه را عملاً ضمیمه حوزه امنیتی خود کرده؛
طرح تثبیت اشغال جولان را بهصورت علنی پیش میبرد؛
جولانی هیچ توان و ارادهای برای مقابله با اسرائیل ندارد.
2- تغییر توازن قدرت در محور مقاومت
سوریه در زمان حافظ و بشار اسد ستون راهبردی محور مقاومت بود.
اکنون:
حماس از سوریه فاصله گرفته؛
روابط دمشق با تهران در حالت تعلیق است؛
جبهه مقاومت بخشی از عمق راهبردی خود در غرب آسیا را از دست داده است.
3-طرح ترکیه برای احیای عمق استراتژیک
ترکیه با کنترل مناطق شمالی:
عمق امنیتی در برابر کردها ایجاد کرده؛
اقتصاد مناطق شمال را به لیره وابسته ساخته؛
شبکههای سیاسی وابسته را در ادلب و حلب غربی طراحی کرده است.
ششم) پیامدهای منطقهای: بازترسیم نقشه قدرت در خاورمیانه
1- ایران: مواجهه با خلأ استراتژیک
سقوط دولت اسد، عمق استراتژیک ایران در مدیترانه را بهشدت تضعیف کرد. این رویداد:
خطوط ارتباط مقاومت از تهران تا بیروت را تهدید میکند؛
میدان مانور حزبالله را محدود میسازد؛
دست رژیم صهیونیستی را برای عملیات در خاک سوریه بازتر کرده است.
2- ترکیه: پیروزی تاکتیکی، شکست راهبردی
آنکارا با روی کار آوردن جولانی به دستاوردهای کوتاهمدت رسید، اما:
باید هزینه اداره شمال سوریه را بپردازد؛
با ساختارهای قبیلهای ناپایدار درگیر است؛
در بلندمدت با خطر تبدیل سوریه به نسخه جدید لیبی مواجه میشود.
3- آمریکا: مدیریت از راه دور
واشنگتن بدون ورود مستقیم به جنگ:
اسد را حذف کرد؛
جبهه مقاومت را عقب راند؛
نفوذ اسرائیل را در جنوب سوریه تقویت نمود؛
و یک دولت وابسته و ضعیف را جایگزین ساخت. این دقیقاً مدل «لیبی-۲» است.
هفتم) پیامدهای بینالمللی
1-پروژه بازطراحی نظم غرب آسیا
سقوط دولت اسد بخشی از راهبرد آمریکا برای تحقق آن چه در ذیل می آید بوده است:
خارج کردن سوریه از محور مقاومت؛
ایجاد کمربند فشار بر ایران؛
تغییر ساختار امنیتی شرق مدیترانه.
2- نقش فرانسه و آمریکا
سفرهای اخیر جولانی به آمریکا و فرانسه نشاندهنده:
انتقال رسمی سوریه به جبهه غرب می باشد؛
تلاش برای تبدیل دمشق به ابزار سیاسی علیه حزبالله است؛
هماهنگی برای مهار نفوذ ایران در منطقه می باشد.
هشتم) چشمانداز بینالمللی: عادیسازی یک حکومت بحرانساز
رژیم جولانی در حال تلاش برای دریافت مشروعیت بینالمللی است. غرب نیز با وجود سابقه تروریستی این گروه، قصد دارد از آن بهعنوان بازیگر کلیدی در مهندسی امنیت آینده منطقه استفاده کند.
اما:
بحران حقوق بشر؛
شکنندگی ساختار قدرت؛
و اقتصاد فروپاشیده؛
مانع از آن است که این رژیم بتواند به دولت باثبات تبدیل شود.
نهم) آینده احتمالی سوریه (سناریوی ۲۰۲۵–۲۰۳۰)
سناریوی اول: مدل لیبی — تجزیه عملی سوریه
تثبیت سه منطقه نفوذ ترکیه، آمریکا و اسرائیل؛
جنگ داخلی ادامهدار؛
سقوط نهایی ساختار جولانی.
سناریوی دوم: مدل سودان — دولت ضعیف و جنگهای طایفهای
گسترش جنگهای علوی-سنی
فعالشدن میلیشیای محلی
تخریب کامل پایتخت و زیرساختها
سناریوی سوم: بازگشت ارتش قدیم یا ظهور رهبری جایگزین
امکان کودتا یا ظهور ائتلاف امنیتی-سیاسی جدید؛
احتمال بازگشت بخشی از ساختار دولت سابق.
دهم) جمع بندی راهبردی
یکسال پس از سقوط دمشق، تصویر کلی چنین است:
1- برندگان:
آمریکا
رژیم صهیونیستی
جریانهای افراطی در سوریه
شبکههای اطلاعاتی حامی تغییر رژیم
2-بازندگان:
مردم سوریه
اقتصاد منطقه
امنیت غرب آسیا
3-چشمانداز آینده:
سوریه در مسیر لیبیسازیِ کامل قرار دارد.
اگر روند فعلی ادامه یابد، این کشور:
تبدیل به میدان دائمی رقابت ترکیه–اسرائیل–آمریکا می شود؛
مرکز صدور بیثباتی به عراق و لبنان خواهد شد؛
و پاشنه آشیل محور مقاومت خواهد شد.
روند شکلگیری چنین آیندهای متوقف نمیشود مگر اینکه بازیگران منطقهای مدل جدیدی از امنیت جمعی و بازدارندگی در برابر غرب و اسرائیل ایجاد کنند.
یازدهم) نتیجهگیری
یکسال پس ازسقوط دولت اسد،سوریه نهتنها به مسیرثبات نزدیک نشده، بلکه واردیکی از خطرناکترین دورههای تاریخ مدرن خود شده است.
حاکمیت جولانی فاقدریشه اجتماعی،پشتوانه سیاسی وقدرت اداره کشور است وتنها باکمک سرویسهای خارجی و شبکههای امنیتی بر سر قدرت مانده است.
در سطح منطقهای، سقوط اسد به تقویت موقعیت اسرائیل، گسترش نفوذ ترکیه و تعمیق شکافهای محور مقاومت انجامیده است.
در عرصه بینالملل، سوریه به میدانی برای پروژههای واشنگتن و پاریس تبدیل شده و احتمال تجربه سرنوشت لیبی یا سودان بسیار بالا رفته است.
رژیم جولانی نه پشتوانه اجتماعی دارد ونه منابع مالی؛بنابراین اقتصاد سوریه گروگان حمایت خارجی—بهویژه ترکیه و شبکههای مالی غیررسمی—است. این وابستگی، هرگونه استقلال تصمیمگیری را ناممکن میکند.
منابع انگلیسی:
Al-Tamimi, Aymenn J. The Structure of Hayat Tahrir al-Sham. Middle East Institute, 2022.
Amnesty International. Syria: Human Rights Violations 2011–2024. Annual Reports.
Balanche, Fabrice. Sectarianism in Syria’s Civil War. Washington Institute, 2018.
Berti, Benedetta. Israeli Strategy in the Syrian Conflict. Carnegie Endowment, 2020.
Carnegie Middle East Center. Syria Under Fragmentation. 2023.
Chomsky, Noam. Middle East Power Politics. Verso, 2021.
Dalacoura, Katerina. The Syrian Uprising and Regional Order. LSE Papers, 2022.
Fabrice, Balanche. Geopolitics of the Syrian War. Oxford Middle East Institute, 2021.
Foreign Affairs. Turkey’s Strategy in Syria. Multiple Issues, 2019–2024.
Global Terrorism Index. HTS and Jihadist Transformations in Syria. 2023.
Golan Heights Research Center. Israeli Expansion Policies in Southern Syria. 2022.
Hinnebusch, Raymond. Syria: Revolution From Above. Routledge, 2020 (Updated Edition).
Human Rights Watch. Syria Reports 2011–2024.
International Crisis Group. Syria’s Frozen Conflict and Emerging Frontiers, 2023.
IISS (International Institute for Strategic Studies). Middle East Strategic Survey 2024.
Jones, Seth. Great Power Competition in the Levant. CSIS, 2022.
Jusoor Research Center. HTS Governance Model in Syria. 2024.
Khaddour, Kheder. State Fragmentation in Syria. Carnegie Papers, 2021.
Lister, Charles. The Syrian Jihad: Al-Qaeda, the Islamic State and the Evolution of an Insurgency. Hurst, 2019.
LSE Middle East Centre. Syria’s Political Economy Post-2020, 2022.
Makovsky, David. Israel’s Strategy in Syria. Washington Institute, 2023.
Middle East Institute. Turkey in Northern Syria: Annexation by Administration?, 2023.
OCHA. Syria Humanitarian Needs Overview, 2024.
Oxford Analytica. Post-Assad Scenarios for Syria, 2023.
AND Corporation. The Future of Syrian Governance, 2020.
Roberts, Adam. The Geopolitics of the Golan Heights. Journal of Strategic Studies, 2022.
Shaikh, Salman. Syria at a Crossroads. Brookings, 2021.
SOAS Reports. Militia Politics and State Collapse in Syria, 2023.
Turkish International Policy Center. Ankara’s Strategic Depth in Northern Syria, 2023.
UN Security Council. Resolutions on Syria 2011–2024.
UNHCR. Syria Refugee Data Reports, 2024.
Washington Institute for Near East Policy. HTS’s Political Project and Regional Backers, 2024.
Yassin-Kassab, Robin & Al-Shami, Leila. Burning Country: Syrians in Revolution and War. Pluto Press, 2016 (with updates).
منابع فارسی
آرمان ملی – مجموعه گزارشها و تحلیلهای سوریه، ۱۳۹۹–۱۴۰۴.
اندیشکده راهبردی تبیین – «نقش اسرائیل در جنوب سوریه»، ۱۴۰۲.
پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه – «تحلیل ساختار جدید امنیتی سوریه»، ۱۴۰۳.
پژوهشگاه علوم انسانی – «تحول گروههای مسلح در سوریه»، ۱۴۰۱.
جمعیت هلالاحمر – گزارشهای میدانی بحران انسانی سوریه، ۱۴۰۰–۱۴۰۴.
خبرگزاری تسنیم – پرونده «سوریه پس از جنگ»، ۱۳۹۸–۱۴۰۴.
دانشگاه تهران، گروه مطالعات منطقهای – مقالات بحران سوریه، ۱۳۹۷–۱۴۰۳.
سازمان ملل (ترجمه رسمی فارسی) – گزارشهای سالانه سوریه، ۱۳۹۵–۱۴۰۴.
کیهان – گزارشها و تحلیلهای امنیت منطقهای، ۱۴۰۲–۱۴۰۴.
مؤسسه آفاق – «نقشه جدید سوریه»، ۱۴۰۳.
مرکز مطالعات عربی – «تحلیل سقوط دولت اسد»، ۱۴۰۳.
