خبرگزاری مهر- گروه استانها: هوش مصنوعی در سالهای اخیر تحولات عظیمی را در زیست بشر قرن بیست و یکم ایجاد کرده و این تغییر و تحولات هر لحظه گستردهتر و فراگیرتر میشود، حوزه تحقیق و پژوهشهای علمی یکی از عرصههای ورود این فنآوری نوپدید است که فرصتهای جدید، متنوع و متکثری را در اختیار پژوهشگران قرار میدهد و چه بسا سرعت پیشرفت علم و فناوری را فزونی بخشیده است. کارشناسان میگویند ابزارهای هوش مصنوعی نه تنها فرآیند جمعآوری و تحلیل دادهها را سرعت بخشیده بلکه امکان استخراج نتایج دقیقتر و ارائه پیشنهادهای نوآورانه را نیز فراهم ساخته است. بااینحال بهرهگیری پژوهشگران و اهالی علم و جامعه نخبگانی از امکانات گسترده هوش مصنوعی در عرصه پژوهش عاری از نگرانیها هم نیست و موضوعاتی چون صحت، اصالت و اخلاق در استفاده از این فنآوری در عرصه پژوهش بسیار موضوعیت دارد و باید مورد دقت قرار گیرد.
۲۵ آذرماه که با عنوان روز پژوهش در تقویم کشورمان نامگذاری شده است بهانهای شد تا در گفتگو با سجاد شفیعپور، دکترای علوم قرآن و حدیث، مدرس، کارشناس، نویسنده و پژوهشگر هوش مصنوعی در چهارمحال و بختیاری به برخی فرصتها، محاسن و آسیبهای احتمالی هوش مصنوعی در حوزه پژوهش بپردازیم که تقدیم نگاه مخاطبان گرامی میشود.
هوش مصنوعی؛ مزیت رقابتی در حوزه پژوهشهای علمی
سجاد شفیعپور در گفتگو با خبرنگار مهر، با اشاره به فراگیر شدن پدیده هوش مصنوعی در تمامی عرصههای زندگی امروز، به ضرورت این ابزار در حوزه پژوهش پرداخت و اظهار کرد: امروز استفاده از هوش مصنوعی نه تنها یک ضرورت اجتنابناپذیر بلکه یک مزیت رقابتی در حوزه پژوهشهای علمی به شمار میرود.
مدرس و کارشناس هوش مصنوعی در چهارمحال و بختیاری برخی دلایل ضرورت داشتن هوش مصنوعی در حوزه پژوهش را برشمرد و ادامه داد: دلیل نخست ناظر بر انفجار اطلاعات است با این توضیح که حجم مقالات و دادههای علمی تولید شده در جهان به قدری زیاد است که هیچ انسانی قادر به مطالعه و پردازش همه اطلاعات نیست لذا هوش مصنوعی تنها ابزاری بهشمار میرود که میتواند این حجم بالا از دادهها را بخواند و مدیریت کند.
شفیعپور ضرورت تسریع فرآیند اکتشاف و شتاب گرفتن چرخه پژوهش را دیگر دلیل عنوان کرد و افزود: چالشهای جهانی چه در بُعد فرهنگی و اجتماعی و چه در بُعد علوم طبیعی در عصر حاضر سرعت عجیبی گرفته که عموماً نیازمند راهحلهای سریع هستند، یعنی باید سرعت و فاصله خلق ایده تا تبدیل شدن به پژوهش به شدت کم شود اما قاعدتاً روشهای سنتی پژوهش بسیار کند بوده و پاسخگوی این ضرورت نیست.
وی ادامه داد: هوش مصنوعی اما این فرصت و امکان را فراهم میکند که سالها تحقیق و پژوهش را به ماه یا حتی هفته و روز کاهش بدهد.
شفیعپور بیان کرد: میانرشتهای شدن علوم و پژوهشهای نوین نیازمند ترکیب دانش از حوزههای مختلف بوده و ابزار هوش مصنوعی قادر است الگوهایی را بین رشتههای مختلف علمی پیدا کند که از دید انسان عموماً پنهان میماند.
هوش مصنوعی و فرصتهای جدید در پژوهش
این پژوهشگر هوش مصنوعی در پاسخ به پرسشی مبنی بر فرصتهای جدیدی که هوش مصنوعی در اختیار پژوهشگران قرار میدهد، توضیح داد: این ابزار نوپدید حقیقتاً به عنوان یک دستیار هوشمند میتواند از مرحله یافتن ایده پژوهشی تا آخرین مرحله پژوهش و ویراستاری پژوهش در کنار یک پژوهشگر باشد و اهداف کار پژوهشی را پیش ببرد.
شفیعپور افزود: در این راستا باید تأکید کنم که هوش مصنوعی قادر است در زمینه یافتن ایده و موضوع و عنوان، کشف پژوهشهای مرتبط خاصه پژوهشهای کمترشناخته شده در سراسر دنیا و خلاصهسازی و دستهبندی خودکار پژوهشها و نیز استخراج نکات کلیدی از دادهها، تقویت ارجاعات پژوهش به منابع به روز و معتبر و نیز طراحی چهارچوبهای نظری و روشهای مختلف علمی یاریگر پژوهشگر باشد.
وی رفع موانع و محدودیتهای زبان با ابزارهای ترجمه، طراحی پرسشنامهها، تحلیل دادههای کلان، بهبود ساختار مقاله، شفافتر کردن جملات، پیشنهاد عنوان و چکیده، ویراستاری پژوهش و … را از دیگر فرصتهایی عنوان کرد که هوش مصنوعی میتواند در حوزه پژوهش ایجاد کند.
چالشهای هوش مصنوعی در حوزه پژوهش
مدرس و کارشناس هوش مصنوعی در چهارمحال و بختیاری بیان کرد: البته پژوهش با ابزار هوش مصنوعی طبیعتاً ممکن است آسیبها و چالشهایی نیز به همراه داشته باشد که از دو جنبه نخست ابزارهای هوش مصنوعی و دوم، پژوهشگر مورد بررسی قرار میگیرد.
شفیعپور ادامه داد: در حوزه آسیبها و چالشهای مربوط به ابزارهای هوش مصنوعی میتوان به مواردی همچون توهم ابزارها و تولید اطلاعات نادرست مثل ساختن ارجاعات و مقالات غیرواقعی یا اشتباه، تفسیر نادرست اطلاعات و دادهها و دادن اطلاعات غلط اشاره کرد. حریم خصوصی و محرمانگی اطلاعات و دادههای پژوهشگر و افشای آنها توسط ابزارهای هوش مصنوعی، سوگیری الگوریتمی و تولید تحلیلهای جانبدارانه، نبود فهم عمیق و شهود علمی از واقعیات فیزیکی و انسانی و به روز نبودن دانش مدلهای هوش مصنوعی از دیگر آسیبهای احتمالی هستند.
وی با تأکید بر اینکه بنبست اطلاعاتی یکی از مهمترین چالشهای پژوهش با هوش مصنوعی است که در آینده احتمالاً با آن روبرو میشویم، گفت: این امر زمانی اتفاق میافتد که دادههای علمی جدیدی که توسط انسان تولید میشود به مدلها و ابزارهای هوش مصنوعی داده نشده و هوش مصنوعی همان دادههای موجود قدیمی را تکرار میکند، اینجاست که کاربر هوش مصنوعی در حصار تکرار اطلاعات گیر خواهد افتاد.
وی برخی دیگر از آسیبهای مربوط به بهرهگیری پژوهشگر از ابزار هوش مصنوعی را برشمرد و گفت: در این راستا میتوانم به مواردی همچون کاهش خلاقیت، تنبلی ذهن و وابستگی بیش از حد به ابزارهای هوش مصنوعی، سرقت علمی مطالب با کمک ابزارهای هوش مصنوعی و عدم درج منابع اشاره کنم.
ابهام در نویسندگی و مسئولیت پژوهش با هوش مصنوعی
این مدرس و کارشناس هوش مصنوعی اظهار کرد: یک چالش جدی و مهم دیگر در زمینه پژوهشهای صورت گرفته با کمک هوش مصنوعی، ابهام در مسئولیت و نویسندگی علمی پژوهش است. پرسش جدی این است که آیا اساساً هوش مصنوعی میتواند به عنوان نویسنده پژوهش مطرح باشد و اینکه اگر بخش اعظمی از پژوهش با هوش مصنوعی صورت بگیرد پنهان کردن آن توسط پژوهشگر امری اخلاقی است یا غیر اخلاقی؟
شفیعپور در پاسخ به این پرسش که آیا گسترش یافتن هوش مصنوعی جهان را از فعالیت پژوهشگران بینیاز خواهد کرد، بیان کرد: در حال حاضر باید بگوییم که پژوهشگر انسانی از روند پژوهش حذفشدنی نیست اما تردیدی نیست که ماهیت پژوهشگر تحتالشعاع قرار گرفته و تغییر خواهد کرد با این توضیح که نقش پژوهشگر از انجامدهنده کار به معمار و ناظر آن تغییر شکل پیدا میکند.
وی با یادآوری اینکه قطعاً هر پژوهشی به دنبال یک طرح مسئله شکل میگیرد، افزود: ابزارهای هوش مصنوعی به دلیل عدم شهود علمی قادر به طرح مسئله در امر پژوهش نیستند. به علاوه درحال حاضر خلاقیت بزرگترین برتری انسان نسبت به هوش مصنوعی در عصر حاضر بوده و این امر در پژوهشهای علمی بسیار تأثیرگذار است.
این پژوهشگر حوزه هوش مصنوعی در چهارمحال و بختیاری تصریح کرد: آینده متعلق به پژوهشگرانی خواهد بود که خلاقیت دارند و از نوآوری و خلاقیت خود در پژوهشهای علمی بیشترین و بهترین استفاده را میکنند.
قابلیتهای انسانی که هوش مصنوعی از آن عاجز است
شفیعپور بیان کرد: باید یادآور شوم که پژوهش تنها شامل پردازش دادهها و اطلاعات نیست بلکه تفسیر معنایی و فلسفی نتایج در بستر جامعه انسانی را نیز شامل میشود که این مهم فعلاً از هوش مصنوعی بر نمیآید. البته اینکه در آینده چه اتفاقی بیفتد و مرز میان هوش مصنوعی و انسان تا کجا کمرنگ خواهد شد، هنوز مشخص نیست.
وی برخی قابلیتهای پژوهشگران و محققان را که فعلاً هوش مصنوعی قادر به انجام آن نیست یادآور شد و گفت: نخست باید به کنجکاوی و انگیزه اشاره کنم یعنی هوش مصنوعی هدف و انگیزه ندارد بلکه فقط به پرسشهای کاربر پاسخ میدهد و قادر به تشخیص و انتخاب اینکه چه چیزی ارزش پژوهش دارد، نیست.
شفیعپور اضافه کرد: هوش مصنوعی همچنین فاقد خلاقیت و قدرت خلق نظریههای جدید است چرا که بر اساس دادههای گذشته کار میکند و لذا خلق یک نظریه کاملاً جدید که هیچ پیشینهای ندارد فعلاً مختص ذهن انسان است.
معرفی برخی ابزارهای قدرتمند هوش مصنوعی در حوزه پژوهش
وی با تأکید بر اینکه هوش مصنوعی فاقد قضاوت اخلاقی و ارزشی است، گفت: تصمیمگیری درباره اینکه چه چیزی درست یا انسانی است، فراتر از منطق ریاضی و هوش مصنوعی بوده و این نیز از دیگر قابلیتهای پژوهشگر انسان در مقابل پژوهشگر هوش مصنوعی است. انجام کار میدانی و تعامل انسانی همچون مصاحبه عمیق، مشاهده پدیدههای علمی و اجتماعی و … نیازمند حضور و مهارت انسانی بوده و فعلاً هوش مصنوعی قادر به آن نیست.
مدرس و کارشناس هوش مصنوعی در چهارمحال و بختیاری به معرفی برخی ابزارهای شاخص هوش مصنوعی در زمینه پژوهش پرداخت و بیان کرد: در خصوص جمعآوری اطلاعات و دادهها و استنادشان به منابع معتبر میتوانیم به هوش مصنوعی قدرتمند پرپلکسیتی اشاره کنیم. همچنین در حوزه ایدهپردازی، تحلیل دادهها و ویرایش چت باتهایی مثل چت جی پی تی، کلاد و جمینای در دسترس هستند.
شفیعپور تصریح کرد: برای خلاصهسازی منابع و استخراج نکات کلیدی و یا مصورسازی آنها ابزار قدرتمند notebook lm یا notegpt پیشنهاد میشود. همچنین برای خواندن و آنالیز منابع و مقالات ابزار ChatPDF، برای تجمیع اطلاعات و نوشتن گزارهای تحقیقی دقیق storm و برای یافتن مقالات مشابه Elicit و Semantic Scholar گزینه مناسبی هستند.
