خبرگزاری مهر؛ گروه استانها: «بز مرخز» نژادی اصیل و بومی زاگرس که سالها در سکوت به مرز فراموشی و انقراض نزدیک شده بود، امروز با همت یک دامدار پیشرو در شهرستان دهگلان، دوباره جان گرفته است؛ احیایی که تنها به حفظ یک نژاد دامی ختم نمیشود، بلکه زنجیرهای از تولید، اشتغال، صنایع دستی و امید به آیندهای پایدار را در دل منطقه شکل داده است.
میراثی که در خطر خاموشی بود
«بز مرخز» یکی از کهنترین نژادهای بومی مناطق کوهستانی زاگرس و بهویژه استان کردستان است؛ نژادی چابک با جثهای متناسب و نسبتاً کوچک که قرنها خود را با اقلیم سخت و کوهستانی این منطقه سازگار کرده است.
این بز دارای سر متوسط، حدقههای برجسته، گوشهای نسبتاً بلند و پاهایی کوتاه اما قدرتمند است که آن را برای زیست در شیبها و مراتع صعبالعبور مناسب میسازد، نرهای این نژاد با شاخهای طویل و پیچدار شناخته میشوند و مادهها نیز شاخهایی کوتاهتر با پیچشی ملایم و متنوع دارند.
اما اهمیت بز مرخز تنها به ویژگیهای ظاهری آن محدود نمیشود. این نژاد یکی از معدود نژادهای دامی کشور است که بهطور همزمان برای تولید گوشت، شیر و بهویژه الیاف ارزشمند «موهر» پرورش داده میشود؛ الیافی که ماده اولیه تولید لباسهای اصیل کردی همچون «مهرهز» بوده و نقش مهمی در هویت فرهنگی منطقه دارد، با این حال، تغییر الگوی دامداری، کاهش مراتع، نبود حمایتهای هدفمند و کمتوجهی به ذخایر ژنتیکی، بز مرخز را در سالهای اخیر در فهرست نژادهای در معرض خطر انقراض کشور قرار داد.
آغاز یک مسیر متفاوت در دهگلان
در چنین شرایطی، حسن ارشدی، دامدار و کارآفرین شهرستان دهگلان، تصمیمی گرفت که مسیر زندگی حرفهای او و سرنوشت بز مرخز را تغییر داد. ارشدی که فعالیت دامداری خود را با نگاه علمی و آیندهمحور آغاز کرده بود، با شناسایی وضعیت بحرانی این نژاد و با همراهی واحد تحقیقات جهاد کشاورزی، به سراغ بز مرخز رفت.
وی در گفتوگو با خبرنگار مهر از دهگلان میگوید: حدود پنج سال پیش، وقتی متوجه شدم بز مرخز در حال انقراض است، تصمیم گرفتم به جای پرورش نژادهای وارداتی یا رایج، روی احیای این نژاد بومی سرمایهگذاری کنم.
وی فعالیت خود را با تنها ۱۸ رأس بز مرخز آغاز کرد؛ تصمیمی که در آن زمان برای بسیاری پرریسک به نظر میرسید.
امروز اما نتیجه آن انتخاب جسورانه، گلهای با حدود یکهزار رأس بز مرخز است که نهتنها از خطر انقراض فاصله گرفته، بلکه به الگویی موفق در دامداری بومی و پایدار تبدیل شده است.
دامداری خودکفا؛ از علوفه تا تولید علمی
یکی از ویژگیهای شاخص دامداری ارشدی، حرکت به سمت خودکفایی و کاهش وابستگی به نهادههای بیرونی است وی بخش عمده خوراک دام از جمله یونجه و کاه را در زمینهای تحت مالکیت خود تولید میکند و تنها بخشی از جو مورد نیاز را خریداری میکند که آن هم با همکاری جهاد کشاورزی شهرستان تأمین میشود.
ارشدی میگوید: اگر دامداری بخواهد پایدار باشد، باید زنجیره تولیدش کامل باشد، ما تلاش کردیم تا جایی که ممکن است، خوراک دام را خودمان تولید کنیم تا هم هزینهها کاهش یابد و هم کیفیت تغذیه کنترل شود.
وی در کنار مدیریت تغذیه، به سراغ روشهای علمی در تولیدمثل نیز رفته است. بهکارگیری روش «همزمانسازی فحلی» یکی از نقاط عطف فعالیت این دامداری محسوب میشود؛ روشی که به گفته ارشدی، در یک دوره ۱۰ روزه منجر به تولد ۹۰ بزغاله شده و بهرهوری گله را به شکل چشمگیری افزایش داده است.
رنگها، نسلها و حفظ خلوص نژادی
وی یادآور شد: گله بز مرخز دهگلان در چهار رنگ اصلی سفید، قهوهای، سیاه و نخودی نگهداری میشود؛ رنگهایی که هر کدام بهصورت جداگانه جفتگیری و نسلآوری میکنند تا خلوص نژادی حفظ شود. این دقت در مدیریت ژنتیکی، نقش مهمی در احیای اصولی نژاد و جلوگیری از تداخلهای ناخواسته دارد.
ارشدی در همین راستا بیش از ۷۰ رأس بز مرخز را به روستاهای اطراف واگذار کرده تا علاوه بر توسعه نسل، فرهنگ پرورش این نژاد در منطقه گسترش یابد، وی معتقد است احیای بز مرخز نباید محدود به یک دامداری بماند، بلکه باید به یک جریان منطقهای تبدیل شود.
از دامداری تا اشتغال زنان و صنایع دستی
وی اذعان کرد: احیای بز مرخز تنها یک موفقیت دامی نیست؛ این اقدام به شکلگیری یک زنجیره ارزش منجر شده که دامداری، صنایع دستی و اشتغال محلی را به هم پیوند داده است و پشم مرغوب بز مرخز، ماده اولیه ریسندگی و بافندگی سنتی است و در این میان، نقش زنان بهویژه زنان کمبرخوردار پررنگ شده است.
ارشدی میگوید: در حال حاضر حدود ۲۵ نفر از بانوان شهرستان بانه در کار ریسندگی و بافندگی با ما همکاری میکنند. تلاش کردهایم از زنان بیسرپرست و کمبضاعت حمایت کنیم تا این کار هم برای آنها منبع درآمد باشد و هم صنایع دستی بومی زنده بماند.
وی گفت: در کنار این اشتغال خانگی، دامداری ارشدی بهطور مستقیم برای ۱۰ نفر نیز شغل ایجاد کرده و به یکی از نمونههای موفق اشتغال پایدار در منطقه تبدیل شده است.
درخواست برای حمایت؛ حفظ نژادی کمیاب
با وجود موفقیتهای بهدستآمده، ارشدی معتقد است تداوم این مسیر بدون حمایتهای هدفمند دشوار خواهد بود، وی میگوید: این کار با سرمایه شخصی آغاز شده و توسعه یافته، اما برای حفظ و گسترش این نژاد کمیاب، نیازمند تسهیلات، حمایت بیمهای و برنامهریزی بلندمدت هستیم.
به باور او، بز مرخز میتواند به یکی از محورهای توسعه دامداری بومی در کردستان تبدیل شود؛ مشروط بر آنکه سیاستگذاریها به سمت حفظ ذخایر ژنتیکی و حمایت از کارآفرینان محلی سوق پیدا کند.
نگاه کارشناسی؛ بز مرخز و اقتصاد محلی
فردین مفاخری، مسئول امور دام و طیور جهاد کشاورزی دهگلان، در گفتوگو با خبرنگار مهر، پرورش بز مرخز را نمونهای موفق از پیوند اقتصاد محلی با ذخایر ژنتیکی میداند و میگوید: این نژاد علاوه بر ارزش ژنتیکی، ظرفیت بالایی در ایجاد اشتغال مستقیم و غیرمستقیم دارد، جهاد کشاورزی نیز از طریق ایجاد تعاونیها و ارائه تسهیلات، از زنان فعال در ریسندگی و بافندگی حمایت میکند.
وی بهکارگیری روشهای نوین تولیدمثل مانند همزمانسازی فحلی را عاملی کلیدی در افزایش بهرهوری و درآمد دامداران عنوان میکند و معتقد است توسعه این روشها میتواند دامداری سنتی را به سمت اقتصادی شدن سوق دهد.
علوفه؛ پایه توسعه دامداری دهگلان
مسعود حیدریان، رئیس جهاد کشاورزی دهگلان، نیز با اشاره به ظرفیتهای کشاورزی منطقه، تولید علوفه را یکی از ارکان اصلی توسعه دامداری میداند.
به گفته وی، سالانه حدود ۲۰ هزار تن علوفه در شهرستان دهگلان تولید میشود که بستر مناسبی برای گسترش دامداریهای اصولی و بومی فراهم کرده است.
وی تأکید میکند: وقتی تولید علوفه در منطقه تقویت شود، دامداری هم میتواند با هزینه کمتر و پایداری بیشتر ادامه یابد و تجربه احیای بز مرخز نشان میدهد که با مدیریت درست، میتوان از ظرفیتهای محلی بهترین استفاده را برد.
بز مرخز؛ پیوند گذشته و آینده
بز مرخز امروز تنها یک دام نیست؛ نمادی است از پیوند گذشته و آینده، از همنشینی دانش بومی و علم روز، و از امکان توسعهای که ریشه در هویت محلی دارد، این نژاد به عنوان تنها تولیدکننده پشم موهر در کشور، نقشی دوگانه ایفا میکند؛ هم در حفظ ذخایر ژنتیکی و هم در شکلدهی به زنجیره ارزش صنایع دستی و پوشاک محلی.
داستان احیای بز مرخز در دهگلان، روایتی است از اینکه چگونه یک تصمیم آگاهانه و یک اراده فردی میتواند مسیری تازه برای توسعه منطقهای باز کند. از مراتع زاگرس تا کارگاههای ریسندگی بانه، از دامداری خودکفا تا اشتغال زنان، بز مرخز دوباره جان گرفته و امید آفریده است.
این تجربه نشان میدهد که توسعه پایدار، لزوماً در پروژههای بزرگ و پرهزینه خلاصه نمیشود؛ گاهی کافی است به داشتههای بومی بازگردیم، آنها را بشناسیم و با نگاهی علمی و حمایتی، دوباره به زندگی بازگردانیم، بز مرخز دهگلان، امروز شاهد زنده این حقیقت است.
