عصر ایران - در دهه 1970 میلادی، مهندسان اتحاد جماهیر شوروی با نصب پیشرانه های جت روی یک قطار، تلاش کردند رکورد جدیدی در سرعت جا به جایی ریلی ثبت کنند. این پروژه بلندپروازانه، «آزمایشگاه واگن سریع» (The Speedy Wagon Laboratory) نامگذاری شد.
ایده قطارهایی که گویی روی ریل ها «پرواز» می کنند، در تمام طول قرن بیستم مخترعان و دانشمندان شوروی را مجذوب و البته با چالش های پیچیده ای روبه رو کرده بود. در مراحل اولیه، پروژه با موفقیت چشمگیری همراه بود؛ آن ها موفق به ساخت واگنی شدند که با سرعت خیره کننده 250 کیلومتر بر ساعت روی ریل ها حرکت می کرد. با این حال، این قطار هیچ گاه به مرحله تولید انبوه نرسید. اما دلیل چه بود و این غول آهنی چه شکلی داشت؟
ریشه تلاش مهندسان شوروی برای پرواز روی ریل به 100 سال پیش باز می گشت. همه چیز با «والرین آباکوفسکی»، راننده ساده ای از شهر تامبوف (در 460 کیلومتری مسکو) آغاز شد که به استخدام کارخانه راه آهن درآمد. در اوایل دهه 1920، آباکوفسکی شخصا یک «آئروواگن» یا واگن هوایی طراحی کرد: او به معنای واقعی کلمه، یک پروانه را به یک واگن قطار متصل کرد و یک پیشرانه هواپیما روی آن نصب کرد.
این واگن عجیب به سرعت 140 کیلومتر بر ساعت دست یافت که در آن دوران رقمی بی سابقه بود. تا تابستان 1921، آئروواگن بیش از 3000 کیلومتر مسافت را پیمود و با تایید موفقیت طرح، برای جا به جایی مقامات عالی رتبه به کار گرفته شد.
در صبحگاه 24 ژوئیه 1921، آباکوفسکی هیئتی از کمونیست های خارجی را برای بازدید از معادن همراهی کرد. مسیر رفت با سرعت 45 کیلومتر بر ساعت بدون مشکل سپری شد، اما در راه بازگشت، هیئت تصمیم گرفت سرعت را به حداکثر برساند. واگن پس از شتاب گرفتن تا 85 کیلومتر بر ساعت، ناگهان از ریل خارج و متلاشی شد؛ حادثه ای تلخ که منجر به مرگ 6 نفر از 22 سرنشین آن گشت.
پروژه «آزمایشگاه واگن سریع»، در واقع دومین تلاش جدی شوروی برای دستیابی به قطارهای فوق سریع بود. در سال 1966، آمریکا نیز آزمایش های مشابهی را پیش می برد؛ راه آهن مرکزی نیویورک در پروژه ای موسوم به ام-497 ملقب به سوسک سیاه، موفق شده بود قطاری 51.3 تنی را به سرعت 296 کیلومتر بر ساعت برساند.
شوروی که نمی خواست در این رقابت عقب بماند، در دهه 1960 کارخانه واگن سازی کالینینسکی را مامور طراحی قطاری اختصاصی بر پایه واگن های برقی ئی آر22 (ER-22) کرد. برای پیشرانه، از دو موتور ای آی-25 (AI-25) استفاده شد که در آن زمان قلب تپنده هواپیماهای پیشرفته یاک-40 بودند.
مهندسان برای کاهش مقاومت هوا، مخروط های آیرودینامیک را در دو سر واگن نصب کردند. همچنین سیستم ترمز به طور کامل تقویت شد تا تاب تحمل فشار خردکننده ناشی از قدرت پیشرانه های جت را داشته باشد. پیش از ساخت نهایی، 15 مدل آزمایشی مختلف در تونل باد مورد بررسی دقیق قرار گرفتند.
سرانجام در 20 اکتبر 1970، واگن نهایی آماده شد. این غول 59 تنی (که 6 تن آن فقط سوخت نفت سفید یا کروزین بود)، تنها ظرف 10 تا 15 ثانیه به سرعت 50 کیلومتر بر ساعت می رسید و در نهایت رکورد 249 کیلومتر بر ساعت (و به روایتی 274 کیلومتر) را ثبت کرد. این عدد، حداکثر توان تحمل ریل های آهنی آن دوران بود. با این حال، این پروژه جسورانه نیز به بن بست رسید.
شکست این پروژه در رسیدن به تولید انبوه، دلایل متعددی داشت. نخست اینکه زیرساخت های راه آهن برای چنین سرعت های سرسام آوری طراحی نشده بودند. به عنوان نمونه، باد شدید موتورهای جت باعث پراکنده شدن سنگریزه های زیر ریل می شد و برای جلوگیری از این اتفاق، کل مسیر باید با بتن ریزی های گران قیمت نوسازی می شد.
دلیل دوم، آلودگی صوتی وحشتناک پیشرانه ها بود؛ ایستگاه ها و سکوهای مسافربری باید به کلی بازطراحی شده و برای حفظ سلامت شهروندان، به فاصله بسیار دوری از مناطق مسکونی منتقل می شدند.
برنامه «آزمایشگاه واگن سریع» در سال 1975، در حالی که پروژه «تکمیل شده» تلقی می شد، به پایان راه رسید. اگرچه نیاز به احداث خطوط راه آهن و ایستگاه های جدید، این طرح را از نظر اقتصادی غیرموجه جلوه می داد، اما در نهایت این پروژه کاملا بی فایده نبود.
این واگن مجهز به موتور جت، به منبعی ارزشمند از اطلاعات درباره چگونگی عملکرد قطارها در سرعت های بسیار بالا تبدیل شد. بعدها از این داده ها و نتایج به دست آمده، در طراحی و ساخت واگن های «تروئیکای روسی» (Russian Troika) استفاده شد.
اما در مورد خود «آزمایشگاه واگن سریع»، این قطار از رده خارج و به انبار منتقل شد و سرانجام در ایستگاه دوروشیخا در منطقه تور (Tver)، در آغوش فراموشی شروع به زنگ زدن کرد.
تنها در سال 2008 بود که بار دیگر یاد این قطار آزمایشی زنده شد. قسمت جلویی (دماغه) واگن به همراه پیشرانه های جت که بر فراز آن قرار داشت، از بدنه اصلی جدا شد؛ سپس با رنگ آمیزی مجدد و بازسازی، به عنوان یک تندیس یادبود به مناسبت 110مین سالگرد تاسیس کارخانه واگن سازی «تور» (کالینینسکی سابق) نصب گردید.
