پایش بازار
پویایی های بازار
با سلام همانطور که ملاحظه می فرمایید از قبل از نوروز 1400 تا امروز قیمت نفت برنت از حدود 70 دلار به حدود 65 دلار هر بشکه کاهش پیدا کرده است. قیمت نفت وست تگزاس اینترمدییت هم از حدود 66 دلار به 61 دلار. قیمت گاز طبیعی چندان تفاوتی نکرده است. اما در این میان در هفته های گذشته قیمت نفت خام شاخص برنت کمتر ازاین مقدار نیز شده بود. اما مجددا اعتماد به بازار بازگشته، زیرا اوپک در آخرین جلسه خود تصمیم گرفت که از مقدار تولید کاهش داده خود تنها 2 میلیون بشکه در روز در عرض چند ماه افزایش دهد. این مقدار تدریجی بوده و در ماه مه، 350 هزار بشکه در روز، ماه ژوئن نیز به همان مقدار، و در ژوئیه 450 هزار بشکه در روز به تولید خود اضافه می کند. عربستان مقدار یک میلیون بشکه نفت خام کاهش داده از تولید خود را تصمیم دارد در ماه ژوئیه بخشی از آن را مجددا وارد بازار کند. همچنین محدودیت های مجدد بر رفت و آمد در اروپا بخاطر شیوع نوع جدید کووید-19 و کند شدن واکسیناسیون در برخی از کشورها از دلایل دیگر کاهش قیمت نفت خام در بازار بخاطر کاهش تقاضا در آینده کوتاه مدت است.
تفسیر هفته
سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک (OPEC) سازمانی بین دولتی است که در کنفرانس بغداد در سپتامبر سال 1960 توسط ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا ایجاد شد. سپس کشورهای قطر (1961)، اندونزی (1962)، لیبی (1962)، امارت متحده عربی (1967)، الجزایر (1969)، نیجریه (1971)، اکوادور (1973)، گابن (1975)، آنگولا (2007)، گینه استوایی (2017)، و جمهوری دمکراتیک کنگو (2018) به اوپک پیوستند. در حال حاضر، این سازمان در مجموع 13 کشور عضو دارد. این نهاد با هدف مدیریت عرضه نفت برای تاثیرگذاری بر قیمت نفت در بازار جهانی، به منظور جلوگیری از نوساناتی که ممکن است بر اقتصاد کشورهای تولیدکننده و خریدار تاثیر بگذارد، فعالیت میکند. امکان عضویت در اوپک برای هر کشوری که صادرکننده قابل توجه نفت بوده و پیرو اهداف سازمان میباشد، آزاد است.
در سال 2016، کشورهای عضو اوپک به این نتیجه رسیدند که برای اثرگذاری بیشتر باید اتحاد درونیشان را تقویت کنند. این مسئله در نشست 173 اوپک در الجزایر مطرح شد. در این نشست آنها تصمیم گرفتند با کشورهایی که در عرصه تولید و صادرات نفت اثرگذارند، اتحاد تازهای ایجاد کنند. در نشست 174 اوپک، کشورهای خارج از این سازمان که روسیه، مکزیک و نیجریه در راس آنها بودند، این پیشنهاد اوپک را پذیرفته و ائتلاف اوپک پلاس را شکل دادند. در این میان نقش عربستان و روسیه در تصمیمهای این ائتلاف پررنگ بوده است. تصمیمات اوپک پلاس صرفا برای کاهش تولید نیست و سیاست‌گذاری‌هایی در خصوص تثبیت قیمت در بازار و جلوگیری از افزایش بی‌رویه قیمت که می‌تواند تقاضا را کاهش دهد، اعمال کرده است. کاهش اخیر قیمت نفت که همزمان با شیوع کرونا شدت گرفت باعث اختلاف میان عربستان و روسیه در خصوص میزان تولید شد. تشکیل اوپک پلاس با وجود همه فراز و فرودها، به تقویت اتحاد و انسجام بیشتر اوپک کمک کرده است.
کشورهای غیراوپک شامل آذربایجان، بحرین، برونئی، قزاقستان، مالزی، مکزیک، عمان، روسیه، سودان جنوبی و سودان هستند. عربستان و روسیه هر دو در مرکز اتحاد تولیدکنندگان نفت موسوم به اوپک پلاس -اکنون 13 عضو اوپک و 10 کشور غیراوپک را شامل میشود- بودهاند، که یکی از اهداف آن افزایش قیمت نفت با کاهش تولید است. هنگامی که روسیه توافقنامه وین را در سال 2016 منعقد کرد، رهبری روسیه معتقد بود که این امر به آمادهسازی کشور برای انتخابات ریاست جمهوری روسیه در مارس 2018، کمک میکند. قیمتهای بالاتر نفت، توانایی مالی کرملین را برای هدایت یک مبارزه انتخاباتی موفقیتآمیز تضمین میکرد. این مورد اولویتهای دولت روسیه را از تامین نیازهای مردم عادی تا اطمینان از پایداری اتحاد کرملین با سرمایهدارهای قدرتمند از جمله کنترل تولید نفت تغییر داد. برای عربستان سعودی، تبدیل ائتلاف موقت به یک گروه رسمی، محافظتی در برابر تلاطمهای بازار نفت در آینده است. برای روسیه، رسمی شدن این گروه به گسترش نفوذ رئیس جمهور پوتین در خاورمیانه کمک میکند. با این حال، روسیه و عربستان سعودی کاهش قیمت نفت جهت ضربه زدن به تولیدکنندگان نفت شیل ایالات متحده که در حال گسترش سهم خود در بازار ناشی از کاهش تولید اوپک پلاس هستند، را نیز دنبال میکنند.
بر اساس آمار بی پی در سال 2019، 13 عضو اوپک تقریبا 70 درصد از ذخایر اثبات شده نفت جهان را در اختیار داشته اند. با اضافه شدن 10 کشور غیراوپک، که در میان آنها روسیه، مکزیک و قزاقستان قابل توجه است، سهم ذخایر اثبات شده اعضاء ائتلاف تقریبا به 80 درصد افزایش مییابد. این وضعیت به اوپک پلاس سطحی از نفوذ در اقتصاد جهانی را میدهد که قبلا هرگز دیده نشده است. همکاری اوپک و کشورهای غیرعضو در اواخر سال 2016 با تعهد مشترک برای کاهش تولید 1.8 میلیون بشکه در روز (1.2 میلیون بشکه در روز از اوپک و 600 هزار بشکه در روز از غیر اوپک)
رسمیت یافت. از نظر سعودیها، افزایش سهم بازار و ضعیف شدن ایران دو دلیل مهم برای افزایش تولید به تنهایی است. دليل اهميت اوپک پلاس در بازار ناشي از اين امر است که کشورهاي خاورميانهاي عضو آن، سهم عمدهاي از ذخاير اثبات شده جهاني را به خود اختصاص دادهاند. 7 کشور از 23 کشور عضو اوپک پلاس که در خاورميانه واقع شدهاند، 58.29 درصد توليد اين ائتلاف را در اختيار دارند. همين امر سبب شده است که وقايع خاورميانه بر سطح قيمتهاي نفت موثر باشد. نمودار زیر نشاندهنده سهم اوپک پلاس از تولید نفت جهان میباشد، این نمودار به خوبی اهمیت این ائتلاف را آشکار میسازد.
تولید نفت سالیانه ائتلاف اوپک پلاس و جهان (2019-2009) ، منبع: بی پی 2020
در حال حاضر سهم بسیار بالایی از ذخایر نفت جهان در کشورهای در حال توسعه که نیاز آنها به مصرف نفت بسیار کم است. قراردارد، اما کشورهای صنعتی که وابستگی بسیار شدیدی به مصرف نفت دارند، میزان ذخایر اندکی دارند. ایالات متحده بیش از 20 درصد نفت تولیدی جهان را مصرف میکند، در حالیکه تقریبا 4 درصد ذخایر نفت جهان را دارا میباشد. اروپا با کمتر از 1 درصد ذخایر نفت جهان، بیش از 15 درصد مصرف جهانی نفت را به خود اختصاص داده است، چین بیش از 14 درصد نفت تولیدی جهان را مصرف میکند، در حالیکه تقریبا کمتر از 2 درصد ذخایر نفت جهان را دارا میباشد. همان طور که عنوان شد، کشورهای عضو ائتلاف اوپک پلاس، با 1377.5 میلیارد بشکه، حدود 80 درصد ذخایر نفت جهان را که بالغ بر 1733.9 میلیارد بشکه است، به خود اختصاص دادهاند.
از دیدگاه کشورهای صنعتی واردکننده نفت و شرکتهای نفتی بزرگ بینالمللی، مرکز ثقل قدرت در اوپک پلاس، کشورهایی هستند که اولا: دارای ذخایر بزرگ نفت هستند؛ ثانیا: تولیدات آنها قابل ملاحظه است؛ ثالثا: مصرف داخلی کمتری دارند. بنابراین قدرت اوپک پلاس در 9 کشور روسیه، عربستان سعودی، ونزوئلا، ایران، عراق، کویت، امارات متحده عربی، لیبی و نیجریه متمرکز است. سهم این کشورها از تولید نفت دنیا در حدود 45 درصد است، در حالیکه سایر کشورهای عضو ائتلاف اوپک پلاس فقط 10 درصد از تولید نفت جهان را در اختیار دارند. بر این اساس نقش کشورهای حوزه خلیج فارس در بازار جهانی نفت، عمدتا در نقشی که پنج کشور اصلی آن یعنی عربستان سعودی، عراق، امارات متحده عربی، ایران و کویت ایفا میکنند، خلاصه میشود.
ائتلاف اوپک پلاس جهت ايفاي نقش مثبت در ارتقاء جايگاه بينالمللي خويش در ساختار اقتصاد سياسي بينالملل بنيانگذاري شده است و اعضاء آن تنها زماني به قواعد اين ائتلاف پايبند خواهند ماند که کارکردی در جهت منافع آنها داشته باشد. مروری بر نحوه تعامل اعضاء و شیوههای رفع اختلافات و رسیدن به توافق درون ائتلاف اوپک پلاس نشان میدهد، که شکافهای موجود در میان اعضاء ائتلاف را میتوان در دو بخش کلی اختلافات سیاسی-ایدئولوژیك و اختلافات اقتصادی و تکنیکی تقسیمبندی کرد.
اوپک پلاس به عنوان مهمترين ائتلاف بينالمللي صادرکننده نفت، همواره نقش مهمي در بازار انژري جهاني داشته، ليکن تحت تاثير متغيرهاي مختلفي از جمله سياستهاي انرژي کشورهاي توليدکننده غيرعضو به ویژه ايالات متحده بوده است. ایالات متحده بزرگترين مصرفکننده انرژي در جهان است، از اين رو همواره در اين بعد آسيبپذير بوده است. به همين دليل تامين امنيت انرژي پايدار مورد توجه اغلب روساي جمهور ایالات متحده بوده است و استراتژيهايي در اين زمينه تدوين شده است. نکتهاي که بايد به آن توجه شود آن است که ایالات متحده نميتواند بدون توجه به خاورميانه و اوپک پلاس، به عنوان سازماني که بزرگترين ذخاير انرژي جهان را در اختيار دارد، به تدوين استراتژي بپردازد.
بنابراين يا بايد سياست همکاري با اوپک پلاس و يا تضعيف آن را مدنظر قرار دهد. از طرفی در حال حاضر ایالات متحده بزرگترین تولیدکننده نفت جهان به شمار میرود. با افزايش توليد ایالات متحده، از يک سو این کشور به عنوان بزرگترين مصرفکننده، از واردات نفت اوپک پلاس بينياز ميشود، و از سوي ديگر سایر مصرفکنندگان به ایالات متحده به عنوان يک منبع تامين انرژي مطمئن روي ميآورند، که اين امر باعث انزواي بيشتر اوپک پلاس در بازار جهاني ميشود.
با توجه به آنکه بخش اعظم نفت جهان در منطقه خليج فارس و تحت اختيار ائتلاف اوپک پلاس قرار دارد. اين امر موجب شده است، ایالات متحده به شدت به نفت و تصمیمات اوپک پلاس حساس باشد. از این رو ایالات متحده دست به اقداماتی برای تضعیف و کاهش نقش اوپک پلاس در بازار انرژی زده است، از جمله:
الف. افزایش تولید نفت شیل: علاوه بر ذخاير نفت متعارف، ايالات متحده بزرگترين منابع نفت شيل را در اختيار دارد. هرچند توليد آن در گذشته بسيار گران بود، اما پيشرفت تکنولوژي و پيشرفتهاي جديد سبب ايجاد يک انقلاب بزرگ در نفت شيل شد. افزایش تولید نفت ایالات متحده، قاعدتا کاهش واردات بزرگترين مصرفکننده جهان و البته تبديل آن مصرفکننده به بازيگر عمده توليد انرژي در بازار جهاني، باعث به حاشيه رانده شدن اوپک پلاس و کمرنگ شدن نقش آن ميشود. با جايگزين شدن نفت شيل ایالات متحده به جاي نفت اوپک پلاس براي بعضي از مصرفکنندگان، تقاضاي نفت اوپک پلاس نيز کاهش پيدا کرده است و به اين ترتيب جايگاه اوپک پلاس در بازار انرژي تنزل خواهد يافت.
ب. تلاش برای ساقط کردن اجماع اوپک پلاس با نفوذ در اعضاء آن: بديهي است شکاف بين اعضاء ميتواند نفوذپذيري سياستهاي اوپک پلاس را کم کند و نقش ائتلاف را در اداره بازار کاهش دهد. به طور مثال ایالات متحده با سياستهاي خود در خاورميانه و حمايت همهجانبه از عربستان سعودی و تقابل با ايران (به عنوان دو قدرت تاثيرگذار در منطقه و اوپک پلاس) موجب واگرايي در بين کشورهاي اين منطقه شده است. اين واگرايي تاثير مستقيمي بر سياستهاي اوپک پلاس و کاهش نقش آن داشته است؛ چرا که يکي از عوامل موفقيت هر مجموعه وحدت دروني آن براي پيشبرد اهداف تعيين شده است. اما ایالات متحده با اتخاذ سياستهاي دوگانه نسبت به اعضاي اوپک پلاس، زمينههاي ناکارآمدي آن را فراهم کرده است. اين واگرايي و سياست دوگانه در بين ايران و عربستان سعودی به عنوان دو قدرت رقيب در خاورميانه نمود بيشتري دارد.
بناي تشکیل ائتلاف اوپک پلاس هماهنگي کشورهاي صادرکننده در سياستهاي مرتبط با صادرات نفت بوده تا قادر باشند، اهداف اقتصادي خود را با بيشترين سود ممکن از فروش نفت دنبال نمايند. به نظر ميرسد تامين به صرفه و قاعدهمند نفت براي شرکتهاي مصرفکننده، انگيزه چنداني براي تشکيل اين ائتلاف نبوده است، چرا که معضل تامين انرژي در دنيا کمترين مشکل را براي کشورهاي صادرکننده از جمله کشورهاي عضو اوپک پلاس داشته است، آنچه مهم است، ميزان قدرت تاثيرگذاري این ائتلاف بر بازار نفت در طي اين مدت است.
با توجه به آمارهای بیان شده در طی گزارش حاضر میتوان اظهار داشت، با توجه به سهم قابل توجه این ائتلاف از تولید نفت جهان نقش آن در صنعت نفت به طور مشخصی بارز است، این نقش بارز زمانی به نفع اعضاء خواهد بود که همگرایی مناسبی میان آنها به جهت استفاده از نعمت خدادادی نفت وجود داشته باشد. البته شرايط اقتصادي، نابسامانيهاي داخلي و درگيريهاي خارجي مثل جنگ را نبايد در کشورهاي عضو اوپک پلاس ناديده گرفت.
و چند توصیه سیاستی:
اول: اوپک تعیین کننده قیمت در جهان و کشورهای غیراوپک تعیینکننده سهم بازار هستند. با تشکیل اوپک پلاس این ابزارها در کنار یکدیگر در خدمت این ائتلاف قرار گرفته اند. لذا با وجود چالشهای موجود درون این ائتلاف و اعمال فشار ایالات متحده، مدیریت شرایط و ادامه پیدا کردن ائتلاف برای کشورهای عضو ائتلاف مناسبتر خواهد بود.
دوم، یکی از اختلافات موجود در ائتلاف اوپک پلاس مربوط به سهمیه اختصاص یافته به هر کشور است، فرآیند افزایش سهمیه تولید بستگی به عوامل متعددی نظیر ذخایر کشورها، امکان سرمایهگذاری و ظرفیتسازی و در نهایت رقابت کردن با سایر انواع انرژی دارد. بنابراین برای تعیین افزایش تولید، لازم است ائتلاف هر ماه بر اساس شرایط بازارهای جهانی نفت و در نظر گرفتن موارد مطرح شده، نشست برگزار کند. چرا که تحمیل سهمیه به اعضاء، بدون در نظر گرفتن شرایط باعث تخطی آنها از سهمیه اختصاص یافته و واگرایی در ائتلاف میشود.
سوم، اعضاء ائتلاف اوپک پلاس عمدتا در تقسیم بندی کشورها، در زمره کشورهای جهان سوم قرار دارند. این ائتلاف از معدود ائتلافهایی است که با وجود اعضاء جهان سوم، صاحب قدرت است. ادامه کار ائتلاف با اعطاء توان مقابلهای که به اعضاء در مقابل قدرتهای صنعتی بخشیده است، وابسته به نقشآفرینی اعضاء صاحب نفوذ ائتلاف و ایجاد همگرایی میان اعضاء میباشد. چرا که ایجاد شکاف میان اعضاء برجسته ائتلاف باعث چندپارگی و در نتیجه کاهش قدرت تصمیمسازی مجموعه شده و زیان این اختلاف نظیر تنش میان عربستان سعودی و روسیه دامنگیر تمامی اعضاء میشود.
چهارم، با توجه به پیشبینیهای آژانس بینالمللی انرژی نیاز آینده جهان به تولیدات نفتی با وجود اظهاراتی در مورد منسوخ شدن سوختهای فسیلی در آینده همچنان ادامه پیدا خواهد کرد. لذا نیاز شدید به مدیریت کارا و جهان نگر به منظور بهره برداری بهینه از ماده حیاتی نفت تضمین کننده ادامه حیات ائتلاف خواهد بود.
پنجم، توجه اعضاء ائتلاف اوپک پلاس به منافع مشترک و همکاری سازنده میان اعضاء، یکی از مهمترین عواملی است که بقاء این ائتلاف را تضمین خواهد کرد.
ششم، در مورد کشور ایران با توجه به مواجه بودن با تحریمها حضور در ائتلاف اوپک پلاس با توجه به معاف بودن از سهمیه تولید، به کشور این شانس را میدهد که بتواند در کنار استفاده از فرصت حضور در تصمیمسازیهای اوپک پلاس به تقویت جایگاه خود در این ائتلاف بپردازد، چرا که این امکان وجود دارد که ایران مجددا به عرصه جهانی صادرات نفت همین روزها باز گردد.
(برای تهیه این گزارش آقایان حسن راعی، آرمین خزایی، و عباس ملکی همکاری کرده اند)
