ملکم‌خان در سال ۱۲۷۵ قمری، اولین خط تلگرافی ایران را ایجاد کرد و در همان سال نخستین فراموشخانه (فرماسیونری) را تاسیس کرد. با مخالفت ناصرالدین شاه آن مرکز برچیده و ملکم روانه تبعید در بغداد شد. ملکم‌خان از آنجا به استانبول رفته و پیش میرزا حسینخان مشیرالدوله (که در آن زمان سفیر ایران در عثمانی بود و سپس در مقام صدراعظمی قرار گرفت) می‌رود و بر آموخته‌هایش از دانش‌ها و عملکرد جهان مدرن می‌افزاید. به پیشنهاد میرزاحسین‌خان، با وجود مخالفت‌هایی که از سوی برخی از درباریان می‌شد، ملکم‌خان به سفارت ایران در پاریس منصوب نمی‌شود. در آن شرایط، ملکم‌خان در زمان صدارت سپهسالار به تهران آمده و در ایجاد دولت منتظم او را با عنوان مستشار صدارت عظمی همراهی می‌کند. در سفر فرنگستان شاه، ملکم‌خان که وزیر مختاری ایران در لندن را داشت، مامور پذیرایی از شاه می‌شود. در سال ۱۲۹۵ نمایندگی ایران در کنگره برلین به ملکم‌خان واگذار می‌شود که با پشتکار و آگاهی که از شرایط دیپلماتیک نوین به‌دست آورده بود، موفق می‌شود منطقه قطور را از تصرف عثمانیان درآورده و به ایران برگرداند. در این شرایط، ملکم‌خان به مقام سفیر کبیر ارتقا یافته و لقب پرنسی یافته و در سال ۱۲۹۹ ملقب به ناظم‌الدوله می‌شود. ملکم‌خان در جریان ماجرای لاتاری مجددا مورد غضب دربار قرار می‌گیرد و از کلیه مناصب حکومتی عزل می‌شود. ملکم‌خان به دنبال این ماجرا، به روزنامه‌نگاری روی آورده و در لندن روزنامه قانون را منتشر می‌کند. دوران معزولی ملکم‌خان ۱۰ سال به طول می‌انجامد و در سال ۱۳۱۶ قمری در زمان پادشاهی مظفرالدین شاه، ملکم‌خان به سفارت ایران در رم منصوب و باز ملقب به ناظم‌الدوله می‌شود. ملکم‌خان مدت ده سال این منصب را بر عهده داشت و در سال ۱۳۲۶ قمری (یکسال بعد از استقرار پارلمان مشروطه در ایران) در ۷۷ سالگی درحالی‌که شاهد به بار نشستن برخی از ایده‌های سیاسی خود بود، در سوئیس درگذشت.
میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله که بیشترین زمان عمر خود را در خارج از کشور و در محافل دیپلماتیک گذرانده بود، به درستی دریافته بود که انقلاب صنعتی، مبادلات تجاری را به وضعیت مالیه پیوند زده و نظام معیشتی اقتصاد سنتی و آیین کشورداری پیشین را در دنیای تازه جایگاهی نیست. او به دفعات در رسالاتی که منتشر کرد و نامه‌هایی که به شاه و دیگر رجال سیاسی ایران نوشت، دگرگونی در سیاست جهانی و فعال بودن در آن را از لوازم و الزامات پایداری ایران در چرخه‌های دیپلماتیک و سیاست بین‌المللی می‌دانست. او تجربه‌های اولیه خود را در کنار میرزاحسین‌خان سپهسالار در سفارت ایران در استانبول شروع کرد و همان‌جا با دگردیسی سیاست جهانی آشنا شد، این امکان را داشت که در بقیه عمرش به کشورهای اروپایی پیشرفته راه یابد و آموخته‌هایش را با دانش‌های مدرن تکمیل کند و در مقام روشنفکری نوگرا و متجددی واقع‌گرا قرار گیرد.
ملکم‌خان که با اندیشه‌های سیاسی مدرن آشنا بود، تغییر در اصول کشورداری ایران را مدخل اصلاحات دیگرو ایجاد دولت منتظم را پیش‌زمینه‌ای برای تدوین قانون اساسی و استقرار پارلمان می‌دانست، تا کشور در زمره ممالک دارای قانون و سیستم مدرن تفکیک قوا قرار گیرد؛ ملکم به خوبی می‌دانست که شکست ایران در جنگ با روسیه و از دست رفتن هرات در مقابله با بریتانیا، محصول ناآگاهی مردان سیاست ایران از دگرگونی دیپلماسی و تغییر در برنامه‌های منطقه‌ای دو قدرت بزرگ آن دوران بود. به همین خاطر در نامه‌ای به ناصرالدین شاه از خطری سخن گفت که مانند دو سنگ آسیاب، ایران را در میان خود گرفته‌اند و علاج خروج از این بحران را در نوسازی شیوه‌های کشورداری و اصلاح امور نظامی و مالیه می‌دانست. ملکم‌خان از طرفی در تکمیل اصلاح‌گری خویش، به نهادهای مدرن اقتصادی و فرهنگی هم توجه داشت و ایجاد راه آهن برپایی تلگراف و شکل‌گیری آموزش و پرورش نوین را در بنیان‌گذاری ایران مدرن، از ضروریات می‌شمرد. در زبان فارسی، گذشته از آثار و تالیفاتی که درباره دوران معاصر از تاریخ سیاسی و فرهنگی ایران زمین نگاشته شده‌اند و هر کدام به فراخور موضوع سخن از ملکم‌خان و اندیشه‌های سیاسی و فرهنگی او نوشته‌اند، تاکنون سه عنوان کتاب مستقل راجع به ملکم‌خان ناظم‌الدوله نوشته شده که به این شرح است:
۱- تحقیق در افکار میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، فرشته نورائی، تهران، شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، ۱۳۵۲
۲- میرزاملکم‌خان، اسماعیل رائین، تهران، انتشارات صفی‌علیشاه، ۱۳۵۳
۳- زندگی و اندیشه میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله، حجت‌الله اصیل، تهران، نشر نی، ۱۳۷۶ (بازنویسی در: میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله و نظریه‌پردازی مدرنیته ایرانی، تهران، نشر کویر، ۱۳۸۴).
کتابی هم از حامد الگار در رابطه با اندیشه‌های ملکم‌خان توسط جهانگیر عظیما و مجید تفرشی ترجمه و در سال ۱۳۶۹ خورشیدی از سوی شرکت سهامی انتشار در تهران چاپ شده است. در دائره‌المعارف‌های فارسی و خارجی هم مدخلی برای معرفی ملکم‌خان اختصاص یافته است. پیش از این نوشته‌ها، دکتر فریدون آدمیت در بخشی مستقل (ص۹۳ تا ۱۸۱) از کتاب فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت (تهران، انتشارات سخن، ۱۳۴۰ خورشیدی) از آرا و افکار ملکم‌خان نوشته است؛ هما ناطق نیز در کنار مقاله ما و میرزاملکم‌خان‌های ما در کتاب: (از ماست که بر ماست، تهران، انتشارات آگاه، ۱۳۵۴)، در مقدمه چاپ مجلدات روزنامه قانون که به سال ۱۳۵۵ خورشیدی توسط انتشارات امیرکبیر در تهران منتشر شده، تحقیقی ارزنده در رابطه با جایگاه ملکم‌خان در فرهنگ و سیاست ایران ارائه کرده است؛ پیش از آن، دوره ناقصی از روزنامه قانون در دهه‌های اول استقرار مشروطیت در تهران منتشر شده بود. نوشته‌ها و مقالات ملکم‌خان از همان زمان حیات خودش تک به تک در مجلات و به‌صورت مستقل چاپ شده‌اند. اما مجموعه آثار ملکم‌خان نخستین بار توسط‌هاشم ربیع‌زاده در تهران به سال ۱۳۲۵ قمری (سال صدور فرمان مشروطیت و یکسال قبل از فوت ملکم) به‌صورت ناقص منتشر شد. مجموعه آثارملکم‌خان به کوشش محمد محیط طباطبایی و با مقدمه‌ای قابل‌توجه به سال ۱۳۲۷ خورشیدی در تهران منتشر شده و اخیرا مجموعه کامل آثار ملکم به اهتمام حجت‌الله اصیل با عنوان رساله‌های میرزاملکم‌خان ناظم‌الدوله به سال ۱۳۸۱ خورشیدی در تهران و توسط نشر نی چاپ شده است.
این مجموعه که تا به حال نهایی‌ترین آثار و تالیفات ملکم‌خان را شامل می‌شود، در شش بخش ۱- نظام قانونی، ۲- اقتصاد، ۳- سیاست، ۴- اجتماع، ۵- فراموش خانه، ۶- الفبای جدید و ضمائم به این شرح تنظیم و تحقیق شده‌اند:
۱- دفتر تنظیمات (کتابچه غیبی). ۲- رفیق و وزیر. ۳- مجلس تنظیمات. ۴- دستگاه دیوان. ۵- دفتر قانون. ۶- ندای عدالت. ۷- اشتهارنامه اولیای آدمیت. ۸- مدنیت ایرانی. ۹- اصول ترقی. ۱۰- مذاکره درباره تشکیل بانک. ۱۱- امتیاز فواید عامه.
۱۲- پلتیکای دولتی. ۱۳- مرو و ترکمان. ۱۴- اصول مذهب دیوانیان. ۱۵- گفتار در رفع ظلم. ۱۶- مسائل مختلف. ۱۷- فراموشخانه. ۱۸- اصول آدمیت. ۱۹- حجت.
۲۰- مفتاح. ۲۱- توفیق امانت. ۲۲- شیخ و وزیر. ۲۳- نمونه خطوط آدمیت.
۲۴- مقدمه گلستان سعدی (بیان). ۲۵- معایب خط ملکمی. ۲۶- صراط المستقیم.
۲۷- ترجمه وصیت‌نامه فواد پاشا. ۲۸- نگارش رساله «نوم و یقظه»-(خواب و بیداری).
با این حال تاکنون مجموعه کاملی از مکاتبات رسمی و شخصی ملکم‌خان انتشار عمومی نیافته و دو آرشیو از نامه‌های ملکم‌خان که بخش مهمی از اندیشه‌ها و دیدگاه‌های او را در خود جای داده است: الف) مجموعه اسناد میرزاملکم‌خان مضبوط در کتابخانه ملی پاریس، که نسخه عکسی این مجموعه در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران هم موجود است. ب) نامه‌ها و گزارش‌های رسمی ملکم‌خان در دوران ماموریت رسمی او و برخی گزارش‌های رسمی دیگر از مجموعه اسناد ضبط راکد وزارت امورخارجه ایران.
از مقاله‌ای به قلم علی‌اصغر حقدار
