فرید فروزانفر در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: بیرجند مانند هر شهر دیگری در طول حیات خود فراز و نشیب‌ها و تغییرات چشمگیری را شاهد بوده است؛ از قصبه‌ای کوچک در ایالت قهستان تا مرکزیت ایالت از دوران صفویه به بعد.
وی افزود: تحولات سیاسی دوران تیموری و صفوی، اقدامات خاندان خزیمه به عنوان حاکم این منطقه در آن دوره، در کنار موقعیت استراتژیک این شهر در شرق کشور و نقش آن در جنگ‌های جهانی اول و دوم، توجهات بسیاری را به این شهر جلب کرد و زمینه‌ساز تغییر و توسعه کالبدی شهر بیرجند شد.
این دکترای معماری بیان کرد: در دوران قاجار و پهلوی با احداث خیابان‌های جکیم نزاری و شهید منتظری به صورت دو محور عمود برهم و استقرار بناهای اداری و عمومی با الگوی برونگرای اروپایی در دو طرف این خیابان‌ها نقطه شکل گیری شهرسازی معاصر بیرجند شکل گرفت.
وضع جغرافیایی _ اقلیمی بیرجند
فروزانفر ادامه داد: شهر بیرجند در میان دو رشته کوه در شمال و جنوب و بر بستر تپه ماهوری قرار گرفته که این ویژگی سبب تلطیف آب و هوای این منطقه کویری شده است؛ علاوه بر این، بستر توپوگرافی و واقع شدن آن بر روی ارتفاع دفاع از شهر را آسان‌تر و آن را در مقابل سیلاب‌های فصلی محافظت کرده است.
وی بیان کرد: اولین ابنیه شهر بر فرار و نشیب دامنه‌های یک رشته تپه‌های خاکی به هم پیوسته که در جهت شرقی غربی گسترده شده است با الگوی معماری درونگرای اقلیم گرم و خشک و با خشت و گل و سقف‌های گنبدی شکل گرفتند؛ در جنوب این رشته کوه اراضی با کاربری کشاورزی در زمین نسبتاً هموار قرار گرفتند که به نام کشتمان خوانده می‌شود.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: شهر بیرجند به دلیل وضعیت توپوگرافی آن و رشته کوه‌های شمالی و جنوبی در خط القعر حوضه آبریز این رشته کوه‌ها و تپه ماهورها قرار گرفته و در فصول بارندگی رودخانه‌های فصلی در جهت غربی و شرقی این شهر را در می‌نوردیده است.
شکل گیری و توسعه شهر بیرجند
فروزانفر ادامه داد: قلعه بیرجند و بافت اطراف آن که در منتها الیه شمال غربی و بر فراز تپه‌ای قرار گرفته و یکی از قدیمی‌ترین بناهای موجود شهر به شمار می‌رود، احتمالا هسته اولیه شکل‌گیری شهر بیرجند بوده است.
وی بیان کرد: این قلعه با توجه به موقعیت مناسب و قرارگیری در ارتفاع زیاد و احاطه‌ای که نسبت به پیرامون خود دارد از لحاظ نظامی و دفاعی موقعیتی مناسب دارد و بیشتر ابینه بافت اطراف قلعه توسط نقب‌ها و مسیرهای زیرزمینی با آن ارتباط داشته و در زمان هجوم دشمنان از طریق این نقب‌ها به قلعه پناه می‌برده‌اند، اما نکته حائز اهمیت در این خصوص، عدم وجود عناصر عمومی شاخص شهری در بافت اطراف قلعه است که می‌توان آن را به دلیل بافت روستایی بیرجند در آن دوران دانست.
وی افزود: زندگی شهری بیرجند از محدوده‌ای به نام محله چهار درخت در شرق قلعه بیرجند که عناصر اصلی یک مرکز محله شامل مسجد، حمام، مظهر قنات، آب انبار و میدان را دارا است شروع شده است.
این دکترای معماری با بیان اینکه با توجه به قرارگیری اراضی کشاورزی در جنوب و رودخانه فصلی در شمال به سمت شرق و تا محدوده ارگ بهارستان ادامه یافته است، تصریح کرد: به‌نظر می‌رسد محدوده بین این دو قلعه_که به نام قلعه سرده و ته ده معروف بوده است، در مقطعی از زمان محصور بوده که امروزه اثری از حصار آن وجود ندارد و گمان می‌رود این شهر دارای سه دروازه بوده استکه دو دروازه در مجاورت قلعه سرده و ته ده و دیگری در انتهای شرقی بازار شهر قرار داشته است.
فروزانفر ادامه داد: در دوره‌های بعد با توجه به اینکه توسعه شهر از سمت شرق و غرب محدود شده بود توسعه شهر در سمت شمال رودخانه فصلی- که تا این زمان به دلایل امنیتی و عدم امکان ارتباط با شهر در مواقع بروز سیلاب‌های فصلی چندان مورد اقبال نبود- صورت گرفت.
وی بیان کرد: آنچه در مورد شکل‌گیری و توسعه کالبدی شهر بیرجند باید در نظر داشت این است که این شهر از توسعه یک قصبه شکل گرفته است؛ لذا انسجام مورد انتظار از کالبد یک شهر کامل در آن دیده نمی‌شود.
شروع شهرسازی و معماری مدرن بیرجند
فروزانفر ادامه داد: یکی از تحولات دوران قاجار و پهلوی که منجر به تغییر ساختار شهرهای ایران شد، احداث دو خیابان عمود بر هم بود؛ این اتفاق در بیرجند در دهه دوم سده حاضر در منتها الیه شرقی بافت تاریخی صورت گرفت.
وی تصریح کرد: دلایل این که این خیابان در این بخش شهر احداث شد عبارت بودند از اینکه حداقل تداخل با بافت فشرده تاریخی و ابنیه موجود را داشته و ساده تر اجرا می‌شد؛ با اراضی کشاورزی جنوب شهر حداقل تداخل را داشت؛ اراضی خالی یا قابل تملک برای استقرار کاربری‌های جدید در حاشیه این معبر وجود داشت و با باغ‌های حکومتی اکبریه و رحیم آباد که در مناطق خوش آب و هوای جنوب شهر و در امتداد خیابان شمالی جنوبی قرار داشتند مرتبط بود.
این دکترای معماری بیان کرد: معبر شالی _ جنوبی با نام حکیم نزاری _ شهدا و معبر شرقی _ غربی با نام شهید قرنی _ منتظری اجرا شده و استقرار کاربری‌های جدید اداری شهری در حاشیه این معابر صورت پذیرفت.
فروزانفر ادامه داد: بعضی ادارات نظیر ثبت اسناد و املاک، ژاندارمری، شهرداری، دارایی، اداره آموزش، پادگان ، شرکت برق و بانک شاهی بنای مورد نیاز خود را ساختند و بعضی دیگر نظیر از بناهای استیجاری در حاشیه این خیابان‌ها استفاده کرده‌اند و بعضی دیگر نظیر اداره پست تلگراف در لایه دوم این خیابان‌ها استقرار یافتند.
وی با بیان اینکه البته در این دوره خیابان خاکی فقط تا محل شرکت برق اجرا شد و بازگشایی کامل این خیابان در دهه چهل انجام پذیرفت، افزود: در این دوره عنصری به نام خیابان در شهرسازی متولد شد و بناهایی که تا قبل از این به صورت درونگرا و در داخل بافت شکل می‌گرفتند با الگوی غیر ایرانی و برونگرا در حاشیه خیابان ساخته شدند.
این دکترای معماری اظهار کرد: بازار که تا این دوره داخل بافت شکل می‌گرفت، در این دوره کم‌کم به حاشیه خیابان‌های جدیدالااحداث منتقل شد و حضور انگلیسی‌ها، روس‌ها، آلمان‌ها و هندی‌ها در شهر بیرجند استفاده از الگوی معماری غیر ایرانی در بناهای عمومی، کنسولگری‌ها و بناهای مسکونی را باعث شد.
فروزانفر بیان کرد: در دهه چهل و در ادامه روند خیابان کشی داخل بافت، خیابان مطهری ( که به نام خاندان اسدی که بخش عظیمی از اراضی واقع در مسیر معبر را واگذار کردند نیز خوانده می‌شود ) و امتداد خیابان خاکی بازگشایی شد که این دو معبر باعث تخریب شدید بافت تاریخی شد.
وی یادآور شد: یکی از سنجیده ترین خیابان کشی‌های شهر بیرجند، احداث خیابان جمهوری اسلامی بود که با منحرف کردن مسیر رودخانه اصلی کبوترخوان و پر کردن رودخانه به وجود آمد که هنوز هم این خیابان به نام خیابان رود معروف است.
انتهای پیام
