از سالیان پیش فرهنگ‌دوستان هشدار می‌دهند که بی‌توجهی به شهر یئری و داشته‌های غنی باستانی دیار سبلان خطر پایان تاریخ در سرزمین زرتشت را نزدیک می‌سازد و اقدامات در حال انجام برای حفاظت از این میراث باید بسیار کارشناسانه و سریع عملیاتی شده و کامل گردد.
شاید 'چالز برنی ' باستان‌شناس غربی و همکارانش رابرت بولی، مایکل لوید اینگراهام و جفری سامرزه در دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی تصور نمی‌کردند که مطالعاتشان در شهره کردن جهانی منطقه ' شهر یئری' سرنوشت خوبی برای معبد و سنگ افراشته‌های باستانی این منطقه نخواهد داشت.
'شهریری' منطقه ای تاریخی با وسعت ۴۰۰ هکتار است که در یک کیلومتری روستای "پیرازمیان" که در زمانی دور برای ترساندن دشمنان به آن 'بورازما ' یعنی 'اینجا نیا' می‌گفتند قرار دارد. این منطقه در ۲۵ کیلومتری شرق مشگین شهر در فاصله ۶۰ کیلومتر دورتر از اردبیل در نزدیکی سبلان و در کنار رودخانه قره سو واقع شده است.
آنچه شهر یئری و روستای پیرازمیان را شهره ایران و جهان ساخته است وجود معبدهایی با نگهبانان سنگی آن است، نگاهبانان سنگی 'شهر یئری' شامل ۲۸۰ سنگ هستند که دیرینگی آنها به بیش از شش هزار سال پیش از میلاد و به دوران اواخر مفرغ ، دوره نوسنگی ، مس سنگی و اوایل آهن پیوند می‌خورد.
سنگ‌افراشته‌های ۷۰تا ۳۶۰سانتی متری که نقش انسان به صورت دارند و وقتی به آن می نگری بسان نگهبانانی هستند که دست به سینه و معمولا بدون دهان به صف کشیده‌اند.
محوطه شهر یئری دارای فضاهای تاریخی شامل قلعه با معماری سنگی و دیواره های خشکه چین، معبد ، حدود ۳۰۰ گور باستانی کلان سنگی، غار باستانی، دروازه، محوطه قوشاتپه مربوط به شش هزار سال پیش از میلاد است.
نگهبانان همیشه ساکت و دست به سینه شهر یئری (پیرازمیان ) به جز هفت قطعه مشابه در منطقه 'حکاری' ترکیه و یک قطعه هم در' قپوزستان' جمهوری آذربایجان مانندی برایشان در جهان نیست.
بنوشته چارلزبرنی باستانشناسی که کاووش‌های را در شهر یئری انجام داده است، دو محوطه در غرب مشگین شهر کشف شده که می‌توان آن را پاسگاه مرزی 'اورارتوها' لقب داد. مهمترین محوطه کشف شده محوطه شهر یئری در شرق منطقه مورد مطالعه قرار دارد. استقرار این محوطه به دلیل ملاحظات استراتژی بر روی صخره ای بنا شده است. استحکامات دفاعی تماما از سنگ ساخته شده و این محوطه از ۴ مولفه تشکیل شده است.
دهکده وسیعی که بخشی از آن حصار کشی شده و این دهکده به دو قسمت بالایی و پایینی تقسیم می‌شود، ارک که از سمت غرب به دهکده بالایی منتهی می‌شود، چهارگروم استیل‌ها (سنگ افراشته ها)، تعدادی قبر که در دهکده بالایی و پایینی قرار داشت. از میان ۷۲ محوطه ثبت شده چند مورد علایم و نشانه‌های قطعی و چند مورد نیز علایم احتمالی مربوط به تمدن‌های ماقبل تاریخ ثبت شده است.
به گفته کارشناسان، در اولین کاوش‌ها در شهر یئری در دهه ۵۰ قبرهای عصر آهن کشف شد، سفال‌هایی مربوط به دوره مس‌سنگی نیز بدست آمد و قدمت منطقه را به۳۵۰۰ سال پیش از عصر آهن برآورد نمود، برخی از سفالها منقوش و برخی با طرح سبدی بودند. تعدادی سفال دو لایه نیز در حفاری کشف شد که احتمال می‌رود لایه دوم سفال برای ترمیم قسمت‌های شکسته سفال به کار رفته‌است.
در منطقه شهریئری تعداد زیادی سنگ شیشه برنده (ابسیدین) کشف شد، از ابسیدین برای برش سنگ‌های سخت در مس‌سنگی استفاده می‌شده است. نیای منطقه شهریئری چند دوره تاریخی از مس‌سنگی، عصر آهن ۱ و عصر آهن ۲ مشخص شد و بقایایی از قلعه‌ای متعلق به دوره آهن کشف گردیده است.
در فصول بعدی حفاری، بقایایی از سفال، مفرغ و نقوش انسانی دیده شد که باستانشناسان آنها را نذوراتی متعلق به معبد می‌دانستند. یکی از این دو معبد در زیر دیوار دفاعی قلعه قرار داشت.
باستان شناسان نتیجه گرفتند در دوره اورارتویی که ساکنان شهریئری بر روی معبد خود قلعه ساخته بودند از دین خود روی گردانده‌اند و خدای اورارتویی (خالدی) را پذیرفته‌اند.
در این فصل حفاری یک لایه نیز در زیر محوطه داخلی قلعه کشف شد که به شهری متروک و قدیمی‌تر تعلق داشت. برخی سفال‌های قهوه‌ای مایل به بنفش و سفال‌های داغدار و سیاه نیز در این محل کشف شدند که به پیش از عصر آهن تعلق دارند.
در فصل سوم حفاری مشخص شد که در دوره اورارتوییان قلعه به آتش کشیده و متروک شده‌است. وجود خاکستر در لایه‌های خاک قلعه نشان دهنده آتش‌سوزی قلعه است. به این ترتیب دوره‌های متوالی زندگی بشر از ۷۰۰۰ سال پیش تا دوره اورارتوییان در شهریری به صورت متوالی مشخص شد. در این فصل تعداد زیادی ظروف سفالی، اشیای زرین مانند آویز، دکمه‌های زینتی و پلاکهای طلایی و مفرغی کشف گردید.
همچنین نیایشگاه اصلی منطقه شهریئری، از زیر خاک بیرون آمد که شامل بیش از ۳۰۰ سنگ‌افراشت با ارتفاع‌های مختلف از ۳۵ تا ۲۵۰ سانتیمتر با شکل‌های انسانی هستند که حاوی صورت آدمی (بدون دهان)، دست و شمشیر هستند.
آغاز غارت در شهر یئری از دهه ۲۰
برخی معتقدند که غارتگران میراث فرهنگی پیش از کاوشهای شهر یئری متوجه این منطقه شده و از اواخر دهه ۲۰ غارتگری در آن را شروع کرده بودند. شهر یئری از این زمان تخریب‌های بسیار گسترده‌ای را هم از سوی انسان و هم طبیعت شاهد بوده است.
بررسی‌های علمی نشان می‌دهد که از زمان کشف محوطه تاریخی شهر یئری هشتاد درصد آثار آن از میان رفته است و اکنون ۲۰ درصد آن باقی مانده که نیاز به حمایت و حراست دارد.
با اینکه ارزش تاریخی شهر یئری قابل تصور نمی‌باشد اما در دهه‌های گذشته به آن بسیار بی‌توجهی شده و سازمان میراث فرهنگی وقت کشور با تاخیری طولانی بلاخره در سال ۱۳۸۱ این منطقه باستانی را در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رساند.
طی سالیان گذشته استیل‌های سنگی شهر یئری در مقابل باد و سرما و انسان‌های طماع به حال خود رها شده بود و تنها در دهه ۸۰ با نصب کوتاه مدت داربست‌ها و سایه‌بان فلزی برای نگهداری این آثار، تلاش شد و این داربست ها و حفاظ‌ها نیز پس از مدت کوتاهی بر اثر تندباد فروریخت.
ضرورت افزایش اقدامات کارشناسانه برای حراست از شهر یئری
از وقتی دولت دوازدهم سرکار آمد و استاندار آن در اردبیل گردشگری را بعنوان سرلوحه و محور برنامه‌های خود قرار داد توجه به میراث فرهنگی و جاذبه های تاریخی و طبیعی نیز زیاد شد و پروژه‌های قابل توجهی نیز در این حوزه از جمله در زمینه کاوشهای باستانشاسی، مرمت آثار تاریخی و حفظ و مراقبت از آنها به مورد اجرا گذاشته شد.
منطقه باستانی شهر یئری نیز از این امر مستثنی نبود و اقداماتی در زمینه حفظ و حراست از آن آغاز شد هر چند که در مورد طرح‌های اجرایی طرفداران و مخالفان آنها مسایل و نقدهای متفاوتی نیز ابراز کرده و می‌کنند، اما آنچه مورد وفاق تمامی کارشناسان است ضرورت تسریع به این اقدامات با توجه کامل به اصول علمی و کارشناسی می‌باشد.
به گفته کارشناسان میراثی که در شهر یئری باقی مانده است بسیار ارزشمند بوده و هر اقدام و فعالیتی در آن می‌بایست اقدامی کاملا علمی و با رعایت اصول و فنون باستانشناسی باشد.
از نخستین اقدامات در راستای ساماندهی منطقه شهر یئری اجرای سنگ فرش راه دسترسی به این منطقه باستانی بود که به گفته نادر فلاحی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اردبیل این طرح از خروجی روستای پیرازمیان تا آثار سنگی محوطه باستانی اجرایی شده است .
به گفته وی، این طرح در فاز نخست به طول ۴۰۰ متر و در فاز دوم به طول ۵۰۰ متر اجرا شده است تا دسترسی گردشگران به آثار سنگی تسهیل شود ضمن اینکه سرویس بهداشتی و نمازخانه نیز در منطقه احداث شده است.
تبدیل شهریئری به بزگترین سایت موزه کشور
شهریئری با استیل‌های سنگی و دیگر آثار باقی مانده خود استعداد تبدیل به سایت موزه برای ارایه بخشی از تاریخ مام وطن به جهانیان را داراست ، این سایت موزه همچنین می‌تواند تبدیل به مکانی علمی برای مطالعه و ارائه یافته‌های علمی باستانشناسان و مورخان باشد.
مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل گفت: با تلاش‌ها و پیگیری‌های انجام شده ۴۰۰ هکتار سایت‌موزه در این محوطه باستانی ثبت شده و قرار است بزرگترین سایت موزه کشور با ۴۰۰ هکتار در محوطه باستانی شهریئری ایجاد و بهره‌برداری شود.
فلاحی اضافه کرد: انتخاب یک مجموعه تاریخی و اثر باستانی به عنوان پایگاه ملی به منزله قرار گرفتن آن در لیست آثار برجسته و شاخص تاریخی کشور است.
وی ادامه داد: عملیات نصب سوله قسمت معبد این محوطه به اتمام رسید و بزودی نصب لایت‌پنل‌های معبد نیز آغاز می‌شود.
او افزود: مرمت سنگ‌افراشته‌های معبد نیز از اولویت‌های اصلی اداره کل میراث فرهنگی ، گردشگری و صنایع دستی اردبیل است و چند دانشگاه و موسسه علمی جهت مرمت سنگ‌افراشته‌های موجود در این محوطه باستانی اعلام آمادگی کرده‌اند.
مسقف شدن شهر یئری و افتتاح فاز اول مجموعه تا شهریور ماه
یکی از اقدامات مهم در زمینه حراست از آثار باستانی منطقه شهر یئری مصون داشتن آنها از هجوم پدیده‌های طبیعی و انسانی است و در این راستا طرح مسقف کردن این مجموعه نیز اجرایی شده و همچنان ادامه دارد.
به گفته فلاحی ، محوطه تاریخی "شهر یئری" مشگین‌شهر جهت جلوگیری از تخریب مجسمه‌های سنگی کشف شده در محل با استفاده از سازه فلزی به طور کامل مسقف شده است و با توجه به پیشرفت اجرای طرح پیش‌بینی می‌شود در ماه‌های آینده تکمیل و به بهره‌برداری برسد.
وی با تاکید بر اجرای کارشناسانه این پروژه بیان کرد: از ایده‌های کارشناسانه محققان در اجرای پروژه استفاده شده و حتی از برخی مکان‌های مشابه در کشورهای همسایه نیز بازدید شده تا اقدامات کاملا کارشناسانه انجام و زمینه حراست از آثار باستانی موجود در شهریئری فراهم شود.
فلاحی بیان کرد: حفظ این محوطه و انتقال سالم آن به آیندگان وظیفه ماست و پوشش سقف این مجموعه فاخر و مصون نگه‌داشتن سنگواره‌های مکتب اوشاخلاری( به دلیل کوتاه قامتی نگهبانان سنگی به آنها اوشاخ یا کودک گفته می‌شود) از گزند آب و باران و برف نقش مهمی را در این امر ایفا خواهد کرد.
او افزود: با توجه به اهمیت محوطه در تاریخ و تمدن استان و شمال‌غرب کشور، پوشش سقف آن از مهمترین اولویت‌ها بوده که برای این امر با اختصاص اعتبارات مورد نیاز اقدام شده و شاهد تکمیل آن در آینده نزدیک خواهیم بود.
اکبر بهنامجو استاندار اردبیل هم گفت: فاز اول مجموعه تاریخی شهر یئری مشگین شهر تا شهریور امسال به بهره‌برداری می‌رسد و ۴۰۰ هکتار زمین در حوزه این مجموعه، فاز به فاز راه اندازی و تکمیل می‌شود.
وی بیان کرد: این منطقه با توجه به قابلیت استثنایی خود در جذب گردشگر باید ضمن حفاظت از آثار باستانی توسعه داده شده و علاوه بر گردشگران داخلی پای گردشگران خارجی نیز به آن باز شود.
بهنامجو اظهار کرد: در کشورهای دیگر با یک قطعه سنگ تاریخی هزاران گردشگر را جذب می‌کنند اما ما از داشته های غنی باستانی شهر یئری و طبیعت آن استفاده مطلوب نکرده‌ایم.
وی بیان کرد: باید تمامی امکانات رفاهی در منطقه شهر یئری تدارک دیده شده و گرشگر دست کم نصف روز را در این منطقه سپری کند.
او اضافه کرد: تصمیم دولت فقط محدود به محصور و سرپوشیده کردن منطقه نیست، بلکه توسعه و ایجاد زیرساخت‌های قوی و ایجاد تمامی امکانات رفاهی جهت جلب و جذب گرشگر می‌باشد و این مهم باید مطالعه و اجرایی شود.
تاریخ در دامنه سبلان و در شهر یئری بخشی از داشته‌های خود به امانت در اختیار نسل حاضر گذاشته است، دهها اثر ارزشمند نیاکان ما از دل خاک بیرون کشیده و می‌بایست امین شایسته ای برای یادگار نسل پیشین خود باشیم.
در ساماندهی محوطه باستانی شهریئری می‌بایست به طراحی دقیق و رعایت تمام ملاحظات اقلیمی و عملکرد مناسب در این سایت تاریخی توجه ویژه شود تا میراث فرهنگی به جا مانده از گذشتگان بدون آسیب و تخریب به نسل آینده به امانت سپرده شود.
