وصیت‌های نقل شده از امیرمومنان (ع) در نهج البلاغه را می توان به وصیت های مکتوب آن حضرت پس از بازگشت از صفین و وصیت های پس از ضربت خوردن تقسیم کرد. حضرت امیر (ع) قبل از شهادت یعنی در آخرین لحظات زندگی خود به امام حسن مجتبی (ع)، اهل بیتش و تمام جهان بشریت سفارش هایی (ع) کردند که در نامه ۴۷ نهج البلاغه آمده است و این وصیت ها چراغ راهی برای مسلمانان و تمام آزادگان جهان است.
حضرت علی (ع) پس از اقرار و شهادت به یگانگی خدا و رسالت پیامبر اکرم (ص) اینگونه وصیت کردند: هرگز تقوای الهی را از یاد نبرید، کوشش کنید تا دم مرگ بر دین خدا باقی بمانید.
همه با هم به ریسمان خدا چنگ بزنید و بر اساس ایمان به خدا متحد باشید و از هم جدا نشوید، همانا از پیغمبر خدا (ص) شنیدم که می فرمود «اصلاحِ میان مردم از نماز و روزه دائم افضل است و چیزی که دین را محو و نابود می کند فساد و اختلاف است».
«ارحام و خویشاوندان» را از یاد نبرید، صله رحم کنید که صله رحم حساب انسان را نزد خدا آسان می کند.
خدا را، خدا را! درباره «یتیمان»، مبادا گرسنه و بی سرپرست بمانند.
خدا را، خدا را! درباره «همسایگان» خوش‌رفتاری کنید، پیغمبر آن قدر در مورد همسایه سفارش کرد که ما گمان کردیم می خواهد آن‌ها را در ارث شریک کند.
از خدا بترسید، از خدا بترسید! درباره «قرآن»، نکند دیگران در عمل به قرآن بر شما پیشی گیرند!
از خدا بترسید، از خدا بترسید! درباره «نماز» چرا که نماز ستون دین شماست.
از خدا بترسید، از خدا بترسید! درباره «کعبه» خانه پروردگارتان، مبادا حج تعطیل شود که اگر کعبه خالی بماند و حج متروک شود مهلت داده نخواهید شد و مغلوب دشمنان خواهید شد.
از خدا بترسید، از خدا بترسید! درباره «جهاد در راه خدا» از مال و جان خود در این راه کوتاهی نکنید.
از خدا بترسید، از خدا بترسید! درباره «زکات مال» که زکات، آتشِ خشمِ الهی را خاموش می کند.
از خدا بترسید، از خدا بترسید! درباره «صحابه و یاران پیغمبرتان» زیرا رسول خدا (ص) درباره آنان سفارش کرده است.
از خدا بترسید، از خدا بترسید! درباره «فقرا و تهیدستان» آن‌ها را در زندگی خود شریک کنید.
با مردم به خوشی و نیکی رفتار کنید همان طوری که قرآن دستور داده است و به ملامت مردم ترتیب اثر ندهید.
امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنید، نتیجه ترک آن این است که بدان و ناپاکان بر شما مسلط خواهند شد و به شما ستم خواهند کرد، آن گاه هر چه نیکان شما دعا کنند دعای آن‌ها مستجاب نخواهد شد.
بر شما باد که بر روابط دوستانه میان خود بیافزایید، به یکدیگر نیکی کنید از کناره گیری از یکدیگر و قطع ارتباط و تفرقه و تشتت بپرهیزید.
کارهای خیر را به مدد یکدیگر انجام دهید و از همکاری در مورد گناهان و چیزهایی که موجب کدورت و دشمنی می شود بپرهیزید.
از خدا بترسید که کیفر خدا شدید است: «واتقوااللَّهَ إنّ اللَّهَ شَدیدُالعِقاب».
خداوند نگهدار شما خاندان باشد و حقوق پیغمبرش را در حق شما حفظ فرماید، اکنون با شما وداع می کنم و شما را به خدای بزرگ می سپارم و سلام و رحمتش را بر شما می خوانم.
در آخر این وصیت در کافی آمده است که پس از پایان وصیت حضرت پیوسته می گفت «لاإله إلاّاللَّه» تا وقتی که روح مقدسش به ملکوت اعلی پیوست. ( مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، صفحه ۲۴)
آنگاه حضرت به فرزندانش اینگونه سفارش کرد: ای فرزندان عبدالمطلب! نیابم شما را که در خون مسلمانان فروروید و دست به کشتار بزنید به بهانه این که بگویید امیرمومنان کشته شده و بدانید که در برابر من، جز کشنده من کسی نباید کشته شود، نگاه کنید چون من از ضربت او از دنیا رفتم به او یک ضربه بزنید و او را مُثله نکنید که من از رسول خدا شنیدم که می فرمود «از مُثله‌کردن بپرهیزید اگر چه به سگ گزنده و هار باشد» (نهج البلاغه نامه ۴۷)
امروز عبرت شما هستم
یکی دیگر از وصایای آن حضرت به مردم پس از ضربت خوردن در خطبه ۴۹ نهج البلاغه آمده است که آن حضرت فرمود: ای مردم! هر کس چیزی را که از آن می گریزد، به هنگام فرار خواهد دید. مدت عمر هر کس چونان میدانی است که در آن میدان به سوی مرگش می رانند. فرار از مرگ، گرفتار آمدن است به چنگ آن. چه روزگاران که برای دانستن راز اجل کنجکاوی‌ها نمودم ولی مشیت خدای تعالی آن بود که هر بار پوشیده ترش دارد هیهات، دانشی است در خزانه اسرار.
آنگاه دو سفارش مهم کرده و افزودند: اما وصیت من به شما، هیچگونه شرک به خدا نورزید و سنت و شریعت محمد (ص) را ضایع نکنید و این دو ستون را همواره برپای دارید و این دو چراغ را همواره افروخته نگه دارید. تا زمانی که دست در دست یکدیگر دارید و پراکنده نشده اید، کسی شما را نکوهش نخواهد کرد. هر کس از شما باید به قدر طاقتش بکوشد و بر نادانان آسان گیرد. پروردگاری است بخشاینده و دینی است استوار و درست و پیشوایی است دانا.
امیرمومنان (ع) همچنین تاکید کردند: من دیروز یار و مصاحب شما بودم و امروز عبرت شما هستم و فردا در میان شما نخواهم بود. خدا مرا و شما را بیامرزد... روزهایی همسایه شما بودم، تنم در جوار شما بود. به زودی از من جسدی بی جان خواهد ماند. پس از آن همه تلاش و جنبش، ساکن و بی حرکت و پس از آن همه سخنوری، ساکت و خاموش. آرام خفتن من، از حرکت بازماندن دیدگانم و دستها و پاها و سر و گردنم، برای آنان که پند می پذیرند از هر بیان بلیغ و سخن شنیدنی، اندرزدهنده تر است. وداع کردن من با شما، همانند وداع کردن کسی است که منتظر دیدار دیگری است. فردا به یاد روزهای زندگی من می افتید و رازهای درون من برایتان آشکار خواهد شد. آنگاه که من از میان شما بروم و دیگری جای مرا بگیرد، مرا خواهید شناخت.
نامه ای از پدری فانی
از دیگر وصایای حضرت می توان به نامه ۳۱ نهج البلاغه اشاره کرد که پس از بازگشت از صفین در قریه «حاضرین» برای فرزندش نوشتند. امیرمومنان (ع) در ابتدا اینگونه امام حسن (ع) (یا به نقلی محمد حنفیه) را مورد خطاب قرار دادند: فرزندم! این نامه از پدری است که گرمی آفتاب زندگی اش به سردی و غروب می‌نشیند. معترف به مصائب توانسوز روزگار است و سال و ماه و ساعات از او روی برتافته‌اند، و هر دم به مرگ نزدیک می‌شود. پدری که به پیش آمدهای این جهان ناپایدار و بی‌مقدار، سر فرود آورده و در خانه مردگان سکنی خواهد گزید و فردا به عزم سفری جاودانه از این گیتی کوچ خواهد کرد.
آن حضرت پس از بیان سختی های روزگار فرمود: پسرم تو را به پرهیزکاری و ترس از عقوبت خدا و متابعت و فرمانبرداری از آفریدگار وصیت و سفارش می‌کنم. ویرانه دل را به نور تابناکش آبادگردان، در رشته مهر با او به بندگی و دلسپاری چنگ بزن. زیرا هیچ رشته و پیوندی استوارتر از پیوستگی و همبستگی با ذات لایزال کردگار متعال نیست. دل به حکمت و موعظه، شاد و پاک بگردان و با یاد مرگ در زهد و پارسایی بکوش و نرم رفتار و نیک گفتار باش. پیوسته به یقین، ایمان خویش را قوی کن و تقدیر مرگ را به خود بقبولان و نفس خود را به اعتراف در ناپایداری دنیا وادارساز. آلام و آزار و مصائب سخت روزگار را به او بنمایان و زشتی دهر و ناملایمات روزها را نکته به نکته برایش برخوان و او را بترسان.
پسرم، خانه ایمان و آرامگاه خویش سامان ده و جهان جاودان را به سرای ناپایدار نفروش. سخنی که نیک نمی‌دانی مگو و پیرامون آن چه مربوط به تو نیست گفت و گو مکن. در هر راهی که گام می‌نهی، مبادا به گمراهی برسی. زیرا در گمراهی و سرگردانی، خویشتن‌داری بسی بهتر از انجام کاری است که سرانجامش هراس و نگون باری است. مروج نیکوکاری باش تا خود از نیکوکاران گردی. پیوسته با دست و زبان نیکان را به کارهای پسندیده تشویق کن و از کردار نکوهیده بازدار، و هر چند که می‌توانی، با بدکاران و پلید فکران نیامیز و از آن‌ها دوری گزین. در راه خدا جهاد کن چنان جنگ و جهادی که شایسته قدر اوست. هر جا و در هر موقعیتی هر چند که سختی کشی و به رنج افتی، برای حق و عدالت قیام کن.
آن حضرت همچنین تاکید کردند: در وصیت و سفارش من اندیشه بکار بند و چیزی را از یاد مبر. زیرا نیکوترین گفتار سخنی است که شنونده را سودی سرشار و بهره‌ای بی‌شمار بخشد، سخن پاک و نیک آن نیست که بهره‌ای نرساند و آموختن دانشی که پسندیده نیست، بی‌تردید علم و عملش هم سودمند نخواهد بود.
فرزندم! به خود می‌نگرم که خردسالی و جوانی به پیری و سالخوردگی رسانیده‌ام و سستی و ناتوانی در وجودم خانه کرده، از این رو در وصیت به تو شتافتم. دیدم در آن حکمت و عبرتی است. بیم داشتم که مبادا مرگم فرارسد و آن چه در خاطرم می‌گذرد به تو نرسانده باشم و یا همان گونه که تنم را ضعف و سستی فرامی‌گیرد، اندیشه‌ام نیز سستی پذیرد و سخنان بسیاری ناگفته ماند... فرزندم! اگر چه عمر من همچون کسانی که پیش از من بودند دراز نبود، اما با همان مهلت کوتاه، بدیده کاوشگری در کارشان نگریستم و در چند و چون کار و اخبار و سرگذشت زندگیشان اندیشه کردم و در احوال و اوضاع بازماندگانشان، مطالعه نمودم و چنان در این بحر مستغرق بودم که دریافتم خودم هم یکی از آن‌ها هستم بلکه ـ فراتر از این ـ در سیر تاریخ و چگونگی زندگی شان چنان با آن‌ها آمیختم، که احساس کردم با اولین و آخرین‌شان زندگی کرده‌ام! آن گاه پاکی دنیا را از ناپاکیش و سودش را از خسرانش بازشناختم.
آنگاه به فرزند خود فرمود: اینک از هر کاری، نیک و پسندیده و گزیده‌اش را برای تو انتخاب نموده و مجهول و ناپسندش را از تو دور ساختم. آن چه پدری مشفق و مهربان در حق فرزندش روا و سزا می‌داند، در حق تو کردم و گفتم. و در این سخن اراده نمودم که تو را حکمت و ادب آموزم، تا در این عنفوان جوانی و روزگار شادکامی، تربیت یافته و پند آموخته شوی و اراده‌ات به هر کاری، پاک و کردارت راست باشد. برای ادب آموزی و حکمت اندوزی، از کتاب خداوند مهربان، ابتدای سخن می‌کنم. کتابی و شریعتی که فرامین و احکام حلال و حرام را به ما آموخته و تجاوز و تخطی از آن‌ها را نکوهش فرموده و ناپسند دانسته است.
اکنون سفارش و توصیه من با تو چنین است: فرزندم نیکوترین چیزی که دوست دارم تو از وصیتم بجای آوری، پرهیز و ترس از خداست. به آن چه آفریدگار بر تو لازم و واجب شمرده اکتفا کن و قدم به راهی گذار که نیکان و گذشتگان و پدر و مادر و خانواده‌ات در آن ط‌ریق گام نهاده‌اند. زیرا آنان خویشتن‌دار و پرهیزکار و دانا بوده، و در این راه چیزی را فروگذار ننموده‌اند. همان گونه که تو می‌اندیشی و می‌نگری آن‌ها نیز فکر کردند و دیدند، تا این که سرانجام این دو کار این بود که به غایت خویشتن‌داری و نهایت انجام تکلیف و وظیفه خود رسیدند.
