به گزارش الف از روزنامه جام جم، آخرین آمارهای رسمی وزارت بهداشت و درمان درباره روند واکسیناسیون در ایران، مربوط به جمعه ۱۶ خرداد است که تا این تاریخ، به طور تقریبی معادل ۸/۵ درصد جمعیت کشور حداقل یک دوز واکسن کرونا را دریافت کرده‌اند. همین تعداد هم برای شهروندان خوشبین باعث دلگرمی است، اگر نخواهیم خودمان را با کشورهایی مقایسه کنیم که احتمالا دچار مشکلات ما نیستند، وگرنه جایگاه ما در میان فهرست کشورهای منطقه قابل‌توجه نیست. به عنوان مثال ما درحالی نزدیک به ۵ درصد از جمعیت‌مان را واکسینه کرده‌ایم که این درصد برای کشورهای امارات متحده عربی، قطر و بحرین بالای ۵۰ درصد و برای ترکیه بیش از ۲۰ درصد و برای جمهوری آذربایجان بیش از ۱۵ درصد است. این قیاس در مقابل کشورهای اروپایی با جمعیتی مشابه و بالاتر از ایران هم نتیجه یکسانی دارد، تازه‌ترین آمارهای جهانی گواهی می‌دهد بیش از ۵۱ درصد از جمعیت کشور چین واکسن زده‌اند یا آلمان ۴۱ درصد جمعیتش و هند هم نزدیک به ۱۴ درصد از کل جمعیتش را واکسینه کرده است. از کندی روند واکسیناسیون در ایران که بگذریم حالا چالش دیگری سر راه واکسیناسیون عمومی قرار گرفته است، چالشی به نام «توقف واکسیناسیون به دلیل اتمام واکسن!» اولین بار این موضوع چند روز پیش در اطلاعیه دانشگاه علوم پزشکی شیراز منتشر شد. در این اطلاعیه آمده «با توجه به اتمام محموله‌های دریافتی واکسن تا اطلاع ثانوی واکسیناسیون علیه کرونا ویروس انجام نمی‌شود.» خیلی زود مشابه این پیام از سوی مسؤولان خوزستانی هم تکرار شد و دبیر شورای سلامت اهواز هم از ادامه توقف واکسیناسیون به علت اتمام موجودی واکسن خبر داد. دیروز هم ویدئویی در فضای مجازی دست به دست می‌شد که نشان از توقف واکسیناسیون در یکی از پایگاه‌های سلامت تهران داشت. از چگونگی توزیع واکسن و دلایل احتمالی کمبود آن هم که بگذریم، مهم‌ترین سوال این است که به‌کار گرفتن تدبیری برای نگه داشتن سهمیه به تعداد افرادی که دوز اول را زده‌اند، چقدر سخت بوده که مسؤولان وزارت بهداشت از آن عاجز بوده‌اند؟ و مهم‌تر اینکه حالا تکلیف همان عده معدودی که دوز اول را زده‌اند چه می‌شود؟
تازه‌ترین آمارهای وزارت بهداشت و درمان پیرو روند واکسیناسیون در ایران حکایت از این دارد که تا دیروز کمی بیش از چهار میلیون و ۲۰۳ هزار نفر دوز اول واکسن کرونا را در کشور دریافت کرده‌اند و از این تعداد ۶۱۹ هزار و ۷۹۵نفر موفق به دریافت دوز دوم هم شده‌اند. با این حساب تا دیروز کمی بیشتر از چهار میلیون و ۸۲۳ هزار نفر موفق به دریافت واکسن کرونا شده‌اند. اگر این عدد را ملاک واکسینه شدن افراد بدانیم، با این حساب نزدیک به ۵/۸ درصد جمعیت ۸۳ میلیونی ایران در برابر ویروس کرونا واکسینه شده‌اند. نکته این است که در حالی خبر از اتمام سهمیه واکسن از گوشه و کنار به گوش می‌رسد که اولویت‌های وزارت بهداشت در رابطه با واکسیناسیون، در برنامه عمومی آن وزارتخانه تا پایان سال منتشر شده است. اما حالا با اتمام واکسیناسیون ۸۰ ساله‌ها و در میانه واکسیناسیون افراد بالای ۷۵ سال این روند اگر نگوییم متوقف، دچار اختلال شده است.
جست‌وجوی آمار و اعداد در حرف‌های مسؤولان آنقدر پر از مشقت است که باید از خیر آن گذشت، در بازه زمانی یک‌ماهه اعداد متفاوتی از زبان آنها در رابطه با ورود واکسن به ایران مطرح شده، به همین دلیل نمی‌توان به‌درستی این داده‌ها استناد کرد. آمارهای رسمی سازمان گمرک وابسته به وزارت اقتصاد اما نشان می‌دهد در بازه زمانی ۱۵ اسفند سال ۹۹ تا ۲۶ اردیبهشت امسال پنج میلیون و ۶۴۷ هزار و ۸۰۰ دوز واکسن کرونا وارد ایران شده است. براساس این جدول، یک میلیون و ۶۵۰ هزار دوز از این تعداد مربوط به واکسن سینوفارم چین است، ۷۲۰ هزار دوز آن اسپوتنیک‌وی ساخت روسیه است، ۷۰۰هزار دوز آن با برچسب کواکس کره‌جنوبی و یک میلیون و ۴۵۲ هزار دوز آن با برچسب کواکس ایتالیایی وارد ایران شده است که احتمالا همان واکسن آسترازنکاست و بالاخره ۱۲۵ هزار دوز آن مربوط به واکسن بهارات کشور هند است. در فهرست منتشرشده از سوی سازمان گمرک، در رابطه با یک میلیون دوز واکسن وارد شده دیگر، نوشته شده است «خارجی» که مشخص نیست از چه کشوری بوده و مربوط به چه نوع واکسنی است. از این تعداد بیشترین سهم مربوط به واکسن آسترازنکا با بیش از دو میلیون دوز است و پس از آن سینوفارم چین، اسپوتنیک روسیه و بهارات هند قرار دارند.
هر چند کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو در پی خبر توقف واکسیناسیون از افرادی که دوز اول را زده‌اند و برای دوز دوم واکسن در اختیار نداشته‌اند، عذرخواهی کرده است اما دیروز علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا باصراحت اعلام کرد: «تزریق واکسن کرونا در کشور متوقف نشده است.» البته پیش از او عاطفه عابدینی، دبیر کمیته علمی کشوری کرونا با پذیرش تلویحی توقف روند واکسیناسیون، از تلاش وزارت بهداشت برای تزریق به موقع دوز دوم واکسن کرونا خبر داده بود. او البته به بازه طولانی فاصله زمانی دوز اول و دوم هم اشاره و اعلام کرده است دوز دوم «ان‌شاءا... به‌موقع خواهد رسید». اما از حرف‌های دیروز علیرضا رئیسی می‌توان دلیل تاخیر یا توقف در روند واکسیناسیون را متوجه شد. او دیروز در نشست روزانه خود اعلام کرد: «اوایل هفته گذشته قرار بود یک محموله واکسن شامل سه‌میلیون دوز از یکی از کشورها به دست ما برسد و روند واکسیناسون به‌خوبی پیش می‌رفت، اما چون آن محموله با تاخیر مواجه خواهد شد، برنامه ما این است که فعلا برای افراد ۷۰ سال به بالا هم دوز اول و هم دوز دوم واکسن تزریق شود.» این در حالی است که بسیاری از افراد بالای ۷۰ سال با دریافت پیامک نوبت تزریق دوم به پایگاه‌های سلامت مراجعه کرده‌اند و با خبر اتمام واکسن رو‌به‌رو شده‌اند. این ماجرا آنقدر رایج بوده که حتی کیانوش جهانپور هم از آنها عذرخواهی کرده است! خبر خوب در این زمینه اما مربوط به نزدیکی صدور مجوز استفاده از واکسن ایرانی است. رئیسی از جلسه کمیته اخلاق در پژوهش و کمیته‌های بالینی خبر داده که امروز و فردا برگزار می‌شود و گفته است؛ «آخرین خبری که دارم این است که فاز اول و دوم واکسن ایرانی از جمله برکت، پیشرفت خوبی دارد و اگر بتوانیم روز دوشنبه مجوز مصرف اضطراری بگیریم، به این معنی است که می‌توانیم از واکسن تولید داخل استفاده کنیم.» این موضوع از جایی امیدبخش است که بدانیم ظرف این هفته حدود یک میلیون دوز واکسن تولید داخل در اختیار وزارت بهداشت و درمان قرار خواهد گرفت.
آمارها نشان می‌دهد در حالی بیش از چهار میلیون نفر دوز اول واکسن کرونا را تزریق کرده‌اند که تنها ۶۱۹ هزار نفر از آنها موفق به دریافت دوز دوم شده‌اند. به این مفهوم که بیش از ۵/۳ میلیون نفر حالا در فاصله زمانی بین دوز اول و دوم قرار دارند، سوال مشترک همه آنها هم احتمالا این است که فاصله زمانی استاندارد بین تزریق دو دوز چند روز است و مهم‌تر اینکه اگر این فاصله بگذرد آیا تاثیر دوز اول از بین می‌رود؟ مینو محرز، متخصص بیماری‌های عفونی معتقد است اگر واکسن نرسد و دوز دوم به‌زودی تهیه نشود، احتمالا افراد دوباره باید روند واکسیناسیون را از ابتدا شروع کنند! هر چند این حرف‌های محرز با ذکر این نکته مهم عنوان شده که فاصله استاندارد میان دو دوز در واکسن‌های موجود متفاوت است.
کیانوش جهانپور، سخنگوی سازمان غذا و دارو اما معتقد است «نباید نگران بود، چراکه این فاصله زمانی تعیین‌شده در واقع بهترین فاصله نیست و حداقل فاصله است؛ به‌طوری‌که می‌توان تا سه ماه هم بین تزریق دو دوز برخی واکسن‌ها فاصله گذاشت.» اما علیرضا بیگلری، رئیس انستیتو پاستور ایران معتقد است این مساله را که اگر فاصله‌ای میان دوز اول و دوم اتفاق بیفتد، اثربخشی واکسن از بین می‌رود، نباید به عنوان یک قانون کلی مدنظر قرار بدهیم.
او به جام‌جم می‌گوید: «نشانه این ادعا هم طولانی شدن زمان دریافت دوز اول و دوم واکسن آسترازنکا از ۴ به ۱۲ هفته است و این موضوع در رابطه با برخی دیگر از واکسن‌ها هم مسبوق به سابقه است.» به گفته رئیس انستیتو پاستور ایران، به لحاظ فنی هم طولانی‌تر شدن فاصله تزریق دوز اول و دوم توجیه دارد. به این مفهوم که اثر بخشی و ایمنی‌زایی واکسن در فاصله طولانی‌تر بین دو دوز بیشتر و بهتر بوده است. او می‌گوید: «به طور مستند در رابطه با دو واکسن آسترازنکا و اسپوتنیک توصیه به فاصله بیش از دو ماهه بین تزریق دو دوز شده است.»
دسترسی نداشتن به دوز دوم واکسن کرونا در چند روز اخیر باعث طرح این سوال شده که برخی هم از آن به عنوان یک ایده یاد کرده‌اند. اینکه آیا می‌توان از انواع مختلف واکسن در دوز اول و دوم استفاده کرد؟ مینو محرز در این رابطه به مطالعه‌ای صورت‌گرفته در آمریکا اشاره می‌کند و معتقد است اثربخشی این ایده نیاز به بررسی بیشتر دارد. او می‌گوید: «تحقیقاتی که در کشورهای دیگر انجام شده، نشان می‌دهد تزریق یک واکسن متفاوت برای دوز دوم چندان اشکالی ندارد اما آنها برای واکسن‌های خودشان این مطالعات را انجام داده‌اند و با وجود این هم هنوز به یک نتیجه قاطع نرسیدند که امکان انجام چنین کاری وجود دارد یا نه.» عاطفه عابدینی، دبیر کمیته علمی کرونا هم به این موضوع اشاره کرده و گفته است: «شاید بتوانیم از پلتفرم‌های یکسان، واکسن را جایگزین کنیم. به‌عنوان مثال واکسن سینوفارم که از یک ویروس کشته شده و غیرفعال است، شاید بتوان واکسن دوز دوم را با واکسنی که از همین پلتفرم استفاده کرده، جایگزین کرد.» این موضوع اما در کلام علیرضا بیگلری یک ایده موفق عنوان می‌شود. رئیس انستیتو پاستور ایران به جام‌جم می‌گوید: « نه به دلیل محدودیت در دسترسی که یکی از ایده‌های آینده این است که بتوانیم از ترکیب واکسن‌ها در دوز اول و دوم استفاده کنیم. اما این موضوع فعلا در دست بررسی است و هنوز مجوز قانونی اجرای این ایده اخذ نشده است. از آنجا که در ایران به این حوزه معمولا غیرعلمی نگاه می‌شود، این ایده هم احتمالا با این سوال رو‌به‌رو خواهد بود که به‌واسطه محدودیت در دسترسی واکسن به آن رسیده‌ایم، در حالی که پشتوانه استفاده ترکیبی واکسن‌ها کاملا بر مبنای علمی است. با این کار نه‌تنها معایب این روند کمتر بلکه محاسن این ایده هم بیشتر می‌شود.»
در میان واکسن‌های موجود در دنیا تعداد محدودی از آنها به صورت تک‌دوزی طراحی شده‌اند که شاید معروف‌ترین آنها واکسن «جانسون ان جانسون» باشد. آن‌طور که علیرضا بیگلری به جام‌جم می‌گوید، اساسا درصد ایمنی‌بخشی برخی از واکسن‌ها با تزریق یک‌دوز به صورت مطلوب نیست، به همین دلیل بسیاری از واکسن‌ها با تزریق در دو دوز، سعی در بهبود بیشتر تاثیر واکسن و افزایش ایمنی‌بخشی آن هستند. اما برای یافتن پاسخ اینکه برای کدام یک از واکسن‌های موجود می‌توان از واکسن ایرانی استفاده کرد، باید تخصصی‌تر به این موضوع نگاه کرد. آن‌طور که مینو محرز می‌گوید این ماجرا در رابطه با واکسن سینوفارم چینی صدق پیدا می‌کند. او معتقد است چون واکسن کووایران از نظر ساختاری شبیه سینوفارم است، می‌توان از آن به عنوان دوز دوم استفاده کرد. اما ساختار واکسن‌های استرازنکا و اسپوتنیک متفاوت است و نمی‌توان از واکسن‌های ایرانی برای دوز دوم این واکسن‌ها استفاده کرد.
