به گزارش ایرنا آبخیزداری یکی از مهمترین راهکارهای علمی و عملی برای مقابله با سیل و خشکسالی است که هر دو از بلایای طبیعی پر رخداد در استان خراسان جنوبی محسوب می‌شود.
مردم خراسان جنوبی به ویژه کشاورزان و دامداران حدود ۲ دهه است که با خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کنند از این رو راهکارهای مختلفی برای سازگاری با کم‌آبی در این استان به کار رفته که آبخیزداری و آبخوان‌داری بیش از پیش برای تقویت سفره‌های زیرزمینی آب به ویژه قنات‌ها در سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته است.
حدود هفت هزار رشته قنات در خراسان جنوبی وجود دارد که آب حدود ۴۰ درصد جمعیت استان را تامین می‌کند و با اجرای سازه‌های آبخیزداری در بالادست این قنوات نه تنها از تخریب اراضی کشاورزی، باغات و تاسیسات جلوگیری شده بلکه افزایش آبدهی قنوات و چاه‌های پایین دست را به دنبال داشته است.
احداث سازه‌های آبخیزداری در بالادست قنوات و آبگیری آنها براثر بارش‌های رگباری اردیبهشت امسال علاوه بر مهار روان‌آب و سیلاب و کاهش خسارت آن به اراضی کشاورزی، با افزایش دبی آب قنوات باعث رونق کشاورزی در بسیاری از روستاهای خراسان جنوبی شده و خوشحالی کشاورزان را در پی داشته است.
به گفته مسوولان در همه قنواتی که سازه آبخیزداری در بالادست آنها اجرا شده، آبدهی قنوات حداقل ۲ برابر افزایش یافته است و در برخی از این سازه‌ها حتی شاهد افزایش چهار تا پنج برابری دبی آب بوده‌ایم.
برخی قنوات خراسان جنوبی که در چند سال گذشته بر اثر خشکسالی‌ها خشک شده بود نیز با اجرای سازه‌های آبخیزداری دوباره زنده شدند.
اکنون و در برهه‌ای که خشکسالی و کم‌آبی بر پهنه وسیع خراسان جنوبی حاکم است، یکی از راه‌ها برای گذر از این بحران بهره‌برداری لازم از بارندگی‌های اندکی است که در این استان اغلب به صورت رگباری و سیل آسا اتفاق می‌افتد.
آمارها حاکی است سالانه ۷۰۰ میلیون متر مکعب روان‌آب و سیلاب در خراسان جنوبی یا راه مرزهای شرقی را در پیش می‌گیرد و از این استان خارج می‌شود یا بی‌هدف به سمت کویر حرکت می‌کند و پس از مدتی زیر آفتاب سوزان این نقاط بدون هیچ بهره‌برداری تبخیر می‌شود.
۲ هزار و ۲۰۰ سازه آبخیزداری در این استان فقط ۱۰ درصد روان‌آب را مهار می‌کند و نیمی از وسعت خراسان جنوبی یعنی ۷.۵ میلیون هکتار به حوضه آبخیزداری و آبخوان‌داری اختصاص دارد که در چرخه آب یکی از حوزه‌های بسیار مهم و در عین حال کم‌هزینه به حساب می‌آید و تاکنون به دلیل کمبود اعتبار فقط در یک میلیون و ۷۸۰ هزار هکتار مطالعات آبخیزداری انجام شده است.
با توجه ویژه به تخصیص اعتبار در سطح ملی برای ادامه روند اجرای طرح‌های آبخیزداری به طور حتم می‌توان مقدار زیادی از ۷۰۰ میلیون متر مکعب روان‌آب را که هر سال از حوضه‌های آبریز خراسان جنوبی خارج می‌شود به سفره‌های آب زیرزمینی استان تزریق کرد.
تپیدن نبض قنات با مهار روان‌آب
روستای آویجان شهرستان درمیان یکی از مناطقی است که سال گذشته یک سازه آبخیزداری در بالادست قنات روستا اجرا شد و به گفته دهیار این روستا آبدهی قنات به دلیل آبگیری این سازه بر اثر بارندگی‌های خوب اردیبهشت امسال تا سه برابر افزایش یافته است.
سید حسن موسوی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: کشاورزان روستا از افزایش دبی آب قنات خوشحال هستند و در این شرایط خشکسالی به کشت و زراعت امیدوار شدند.
وی اظهار داشت: جمع‌آوری سیلاب در پشت بند خاکی کم کم در آبخوان قنات نفوذ می‌کند و باعث افزایش آب قنات روستا می‌شود.
این کشاورز درمیانی گفت: در روستای فیزیک در چند کیلومتری روستا هم بند خاکی در بالادست قنات روستا اجرا شده و میزان آبدهی قنات این روستا هم به شدت افزایش یافته است.
وی عنوان کرد: احداث بندهای خاکی طرح موفقی است که در این شرایط خشکسالی به داد کشاورزان رسید و نیاز است در سایر روستاهای استان هم اجرا شود چرا که واقعا موثر بوده است.
موسوی گفت: ۲ سال قبل بیشتر از امسال بارندگی داشتیم اما فقط نظاره‌گر سیلاب در رودخانه‌های روستا بودیم و به همت اداره‌کل منابع طبیعی در سال گذشته بند خاکی در بالادست قنات روستا احداث شد و مردم از آب سیلاب بهره‌مند شدند.
دهیار روستای دستگرد بخش گزیک شهرستان درمیان هم گفت: آبدهی قنوات روستا بر اثر آبگیری سازه آبخیزداری بالادست قنات روستا ۲ برابر شده است.
عبدالباسع مخدومی افزود: با افزایش آبدهی قنات روستا در این شرایط خشکسالی واقعا کشاورزان روستا خوشحال شدند و کشاورزی همچنان رونق دارد.
وی اظهار داشت: اگر بند خاکی در بالادست قنات روستای احداث نمی‌شد احتمال خشک شدن قنات روستا وجود داشت و این اقدام طرح موفقی بوده است.
احداث ۲۶۰ سازه آبخیزداری در سه سال
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی، آبخیزداری را از بهترین، موثرترین و زودبازده‌ترین اقدامات در جهت مقابله با خشکسالی، کم‌آبی و سیل دانست و گفت: احداث این سازه‌ها مدیریت سیلاب، کاهش اثرات خشکسالی و کاهش فرسایش خاک را در پی دارد.
علیرضا نصرآبادی افزود: کنترل سیلاب، کاهش سرعت روان‌آب‌ها و تخریب آنها، جلوگیری از رسوب خاک در سدها همچنین بهبود کمی و کیفی منابع آبی و کمک به افزایش حجم آب سفره‌های زیرزمینی از جمله مزایای این سازه‌ها است.
وی عنوان کرد: ماهیت بارش‌های فصل بهار رگباری است و حجم زیادی روان‌آب را در لحظه داریم که فقط با سازه‌های آبخیزداری می‌توانیم این حجم آب را جمع‌آوری و در سایر روزهای سال استفاده کنیم.
وی با بیان اینکه بیشتر سازه‌های آبخیزداری استان در بالادست قنوات احداث شده است گفت: طی سه سال گذشته ۲۶۰ سازه آبخیزداری در این استان با اعتبار ۷۵ میلیارد تومان احداث شد که در افزایش آب قنوات تاثیر زیادی داشته است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی افزود: این سازه‌ها در بالادست ۳۸۱ منبع آبی خراسان جنوبی احداث شد و در این مدت از طریق این سازه‌ها، ۶ میلیون متر مکعب به ظرفیت آبدهی استان اضافه شده است.
نصرآبادی گفت: اعتبارات آبخیزداری استان خراسان جنوبی در سه سال اخیر از محل اعتبارات ملی ۱۶ برابر رشد را نشان می‌دهد به گونه‌ای که این اعتبار اختصاصی حتی از ۴۰ سال گذشته نیز بیشتر بوده است.
وی عنوان کرد: از سال ۱۳۸۴ تاکنون ۲ هزار و ۲۰۰ سازه آبخیزداری به ظرفیت ۸۰ میلیون متر مکعب در این استان احداث شده است و توازن بین شهرستان‌ها را در احداث سازه‌ها در نظر گرفته‌ایم.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی گفت: در خراسان جنوبی سالانه ۷۰۰ میلیون متر مکعب روان‌آب داریم که با احداث ۲ هزار و ۲۰۰ سازه آبخیزداری در استان فقط ۱۰ درصد این روان‌آب جمع آوری و از هدررفت آن جلوگیری شده است.
وی ادامه داد: هفت میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار وسعت حوضه‌های آبریز خراسان جنوبی است که تاکنون طرح‌های آبخیزداری در سطح یک میلیون هکتار انجام شده است.
نصرآبادی گفت: این سازه‌ها در سال‌های آبی مختلف حداقل هشت میلیون متر مکعب و حداکثر ۸۵ میلیون میلیون متر مکعب به خصوص در سال گذشته آبگیری شده‌اند.
وی اظهار داشت: در بارندگی خوب اردیبهشت امسال، ۷۰ درصد سازه‌های آبخیزداری استان بین ۳۰ تا ۷۰ درصد آبگیری شد و در این مدت ۱۴.۵ میلیون متر مکعب روان‌آب در سازه‌های آبخیزداری خراسان جنوبی ذخیره‌سازی شده که در سال آبی جاری ظرفیت آبگیری سازه‌های آبخیزداری به بیش از ۱۶ میلیون متر مکعب رسیده است.
افزایش ۶ برابری آبدهی قنوات
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی به اثربخشی احداث سازه‌های آبخیزداری در آبدهی قنوات اشاره کرد و گفت: با احداث این سازه‌ها حجم آبدهی برخی قنوات تا ۶ برابر افزایش یافته است به عنوان مثال در روستای خانیک فردوس قناتی که ۲۰ سال قبل خشک شده بود، دوباره احیا و زنده شد.
وی افزود: دبی آب قنات روستای بین‌آباد خوسف بر اثر احداث سازه آبخیزداری در بالادست قنات تا ۶ برابر افزایش یافته است.
نصرآبادی گفت: افزایش دبی آب قنوات واقعا باعث خوشحالی کشاورزان شده و درخواست آنان برای احداث سازه آبخیزداری در نقاط مختلف استان افزایش یافته است.
وی افزود: حتی برخی سازه‌های آبخیزداری استان حین اجرا آبگیری شد که بلافاصله اثرات خود را در افزایش دبی آب قنوات پایین دست گذاشت، البته خشکسالی سال جاری هنوز اثرات خود را در آبدهی قنواتی که بالادست آنها سازه آبخیزداری اجرا شده، نگذاشته است.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی تصریح کرد: در قنواتی که بالادست آنها سازه آبخیزداری احداث شده اگر سازه حتی یک مرتبه هم آبگیری شده باشد، خشکسالی ۲ تا سه سال باعث کاهش دبی آب قنوات نخواهد شد، البته این موضوع به سازه قنات هم بستگی دارد.
وی گفت: هنوز در بیشتر عرصه‌های منابع طبیعی استان به تعداد زیادی از سازه‌های بزرگ و کوچک آبخیزداری نیاز داریم و برای احداث این سازه‌ها نیاز است کارهای مطالعاتی انجام شود که بر این اساس امیدواریم با اختصاص اعتبارات کارهای مطالعاتی این عرصه‌ها را انجام دهیم و سازه‌ها را اجرایی کنیم.
نصرآبادی اظهار داشت: درخصوص مدیریت مصرف آب در دشت‌ها و مراتع استان طرح احداث هلالی‌های آبگیر را اجرا می‌کنیم که از سال ۱۳۸۴ تاکنون حدود ۲۷ هزار هکتار هلالی آبگیر در دشت‌های استان اجرا شده است و هر کدام از این هلالی‌ها هفت دهم متر مکعب ظرفیت آبگیری دارند.
وی بیان کرد: سال گذشته اعتبارات حوزه آبخیز استان ۵۱ میلیارد تومان بوده که معاون وزیر جهاد کشاورزی در سفر به استان قول اختصاص سه برابر این اعتبار را به مجموعه ما داده است.
افزایش درخواست کشاورزان برای احداث سازه آبخیزداری
مهار روان‌آب و افزایش آب قنوات از جمله دستاوردهای اجرای طرح‌های آبخیزداری در این استان پهناور و کویری است که مدیر قنوات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی نیز از آن به عنوان طرحی موفق در این شرایط خشکسالی یاد کرد.
محمد امیرآبادی به خبرنگار ایرنا گفت: به دلیل اثربخشی بسیار بالای سازه‌های آبخیزداری در استان خراسان جنوبی درخواست کشاورزان برای احداث بیشتر این سازه‌ها به شدت افزایش یافته است.
وی بیان کرد: احداث سازه‌های آبخیزداری، برخی قنوات استان را علیرغم خشکسالی‌های شدید زنده نگه داشته است و طرح موفقی است که باید گسترش یابد.
مدیر قنوات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی گفت: ۶ هزار و ۹۶۸ رشته قنات با حجم تخلیه سالانه ۲۵۳ میلیون متر مکعب در استان وجود دارد که این آب نسبت به چاه‌ها دارای کیفیت بهتر و مطلوب‌تر بوده و عملکرد بهتری دارد.
وی افزود: اجرای طرح‌های آبخیزداری با توجه به وضعیت اقلیم خشک و نیمه‌خشک استان ضروری است و اجرای طرح در بالادست منابع آبی به ویژه در مناطق آبخیز می‌تواند سبب پایداری آب قنوات و رونق بخش کشاورزی شود.
امیرآبادی بیان کرد: از چند سال گذشته که طرح «آبخیز تا جالیز» را با مشارکت اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان جنوبی اجرا کردیم، اثربخشی زیادی در آبدهی قنوات استان داشته است.
وی گفت: در قنواتی که بالادست آنها سازه آبخیزداری احداث شده تمامی آنها حداقل ۲ برابر افزایش آبدهی داشته‌اند که باعث خشکسالی کشاورزان شده و کشاورزان به دنبال احداث سازه‌های آبخیزداری در بالادست قنوات هستند.
مدیر قنوات سازمان جهاد کشاورزی خراسان جنوبی افزود: جهاد کشاورزی آمار قنوات دارای اولویت را به اداره کل منابع طبیعی استان اعلام می‌کند و این اداره کل نسبت به احداث سازه آبخیزداری اقدام می‌کند.
وی اظهار داشت: حتی در برخی روستاهای خراسان جنوبی کشاورزان از افزایش پنج برابری آب قنوات به دلیل احداث بند خاکی در بالادست آنها گزارش داده‌اند.
بنابر اعلام دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان جنوبی سه هزار و ۷۸۴ حلقه چاه، ۶ هزار و ۹۴۷ رشته قنات، ۲ هزار و ۸۶۴ دهنه چشمه، هزار و ۱۱۳ مورد آب بندان، پنج هزار و ۸۴۶ سردهنه و ۶۶ موتور پمپ در این استان آماربرداری و شناسایی شد.
۹۵ درصد تخلیه منابع استان به چاه، چشمه و قنات اختصاص دارد و تخلیه منابع آبی خراسان جنوبی در این دوره نسبت به دوره دوم که سال ۹۰ انجام شد، ۲۴ درصد کاهش را نشان می‌دهد.
با توجه به کاهش بارندگی و سطح تبخیر همچنین شدت خسارات سیل در خراسان جنوبی، اجرای سازه‌های آبخیزداری می‌تواند سریع‌ترین و مطمئن‌ترین راه برای کنترل این دو حوزه مهم باشد.
