به گزارش خبرگزاری تسنیم «پرونده معجزه آبخیزداری»؛ ایران از کشورهایی است که در معرض وقوع بلایا و مخاطرات طبیعی مثل سیل، گردوغبار، فرونشست زمین و غیره قرار دارد و طبق بررسی ها، وقوع و تشدید بلایا و مخاطرات طبیعی و تشدید آنها تا حدود زیادی ارتباط تنگاتنگ با مدیریت آب در حوزه های آبخیز دارد.
بررسی منابع حکایت از این واقعیت دارد که مخاطراتی نظیر طوفان های گردوغبار، فرونشست زمین، سیل و زمین لغزش ها دارای رشد قابل توجهی بوده که در کنار تکرار سال های کم آبی در دو دهه اخیر عدم مدیریت صحیح نظیر توسعه مدیریت نشده شهری و روستایی و عدم توجه به نقش مدیریت جامع حوزه آبخیز و مدیریت آب در حوزه ها و عدم رعایت حقابه ها نقش اساسی در وقوع آنها داشته است.
با این مقدمه مختصر به انواع مخاطرات و بلای طبیعی که ناشی از عدم مدیریت صحیح منابع آب است و نقش موثر آبخیزداری در مقابله با این مخاطرات می پردازیم:
بررسی وقایع زمین لغزش در کشور نشان می دهد که معمولا در پی بارش های شدید تعداد زیادی زمین لغزش با ابعاد مختلف در نقاط کوهستانی کشور به وقوع می پیوندد. وقوع زمین لغزش ها برای اثر بارش ها می تواند از دو جنبه مورد توجه قرار گیرد: جنبه اول بارش های مستمر که موجب آبگیری توده مستعد لغزش شده و به تدریج تعادل تنش را بهم زده و لغزش اتفاق می افتد؛ جنبه دوم تغییر تدریجی سطح آب در توده و متعاقب آن منجر به کاهش تنش موثر و عدم تعادل در تنش موثر و عدم تعادل در در تنش های عمل کننده در توده لغزشی و وقوع لغزش می گردد.
در هر دو صورت انجام عملیات آبخیزداری و ایجاد سیستم های سطوح آبگیر باران در سطح توده لغزنده و حوزه های کوچک مجاور و هدایت آن به خارج از منطقه می تواند یکی از راهکارهای موثر کنترل لغزش ها باشد. ذخیره آب در مخازنی در پایین دست و استفاده از آن جهت استقرار گیاهانی مناسب با وزن کم و ریشه های عمیق، می تواند در تثبیت توده مستعد لغزش بسیار کارساز باشد.
طوفان های گردوغبار پدیده ای جدید در عرصه های منابع طبیعی هستند که شاید اولین عامل تشدید آنها کاهش باران ها در دو دهه اخیر و عدم توجه به حقابه های پایین دست باشد. به همین دلیل شاید کارآمدترین راهکار، برنامه ریزی حوزه های به منظور تعیین دقیق نیازهای آبی زیست محیطی و اولویت به تأمین حقابه تالاب ها و مناطقی که منشا گردوغبار هستند باشد. ولی متاسفانه به دلیل برنامه ریزی های غلط در استحصال آب در سدهای بالادست حوزه، معمولا آب کافی جهت اجرای برنامه های پخش سیلاب و ایجاد پوشش گیاهی در این عرصه ها در دسترس نمی باشد.
با توجه به وقوع این پدیده در پایین دست ها اجرای عملیات آبخیزداری و پخش آب در عرصه های پایین دست با ایجاد شیار در زمین و رطوبت دار کردن زمین در فصول سیلابی و استفاده از این رطوبت در احیای پوشش گیاهی راهکاری موثر در کاهش این کانون های فعال می باشد.
گرچه در مدیریت سیلاب ها، برنامه هایی نظیر تدوین ظرفیت مجاز برای چرا برای حفظ پوشش گیاهی بالادست، عدم دخل و تصرف در شرایط طبیعی مناطق حاشیه و حریم رودخانه ها با سناریوهای مختلف وقوع سیلاب با دوره بازگشت های مختلف و حفظ پایداری ظرفیت آبگذری آنها به عنوان عملیات مقابله با تولید سیلاب های مخرب مطرح می گردد ولی توجه به اجرای عملیات آبخیزداری در بخش های مختلف آبخیزها نظیر چکدم و سدهای زیرزمینی در بالادست حوزه، ایجاد عرصه های آبخوانداری در حوزه میانی و پخش سیلاب در دشت با ایجاد شیارها و موانع کوتاه که در بخش مقابله با منشأ گردوغبار بدان اشاره شد تا حد زیادی به کاهش وقایع سیل و کاهش شدت سیلاب کمک خواهد کرد.
بیش از 80 درصد از فرونشست های شناخته شده در کشور، بهره برداری غیراصولی و غیرمنطقی از منابع طبیعی است. لذا با توجه به علل اصلی بروز این پدیده، در کنار برنامه ریزی جهت حرکت به سوی بهره برداری مجاز از سفره ها متناسب با توان تولید آب، اجرای عملیات آبخیزداری و آبخوانداری برای تغذیه سفره ها به منظور جبران بخشی از بهره برداری های غیرمجاز در دهه های گذشته می تواند بسیار مفید باشد. این برنامه ها باید حوزه ای و بر اساس مطالعه کل حوزه و با استفاده از سیستم های سطوح آبگیر متناسب با وضعیت حوزه در بالادست، بخش میانی و پایین دست با اسفاده از اجرای طرح های آبخوانداری و پخش سیلاب در دشت ها صورت پذیرد. تجربه احداث 35 ایستگاه آبخوانداری در نقاط مستعد کشور توسط پژوهشکده آبخیزداری و مقایسه نتایج موفق آن با دشت های فاقد این سیستم حکایت از موفقیت ها و ارجحیت اینگونه طرح ها در مقایسه با طرح های پرهزینه جهت جبران کسری سفره و جلوگیری از وقوع پدیده فرونشست دارد.
خشکسالی عبارت است از کاهش بارش به نحوی که نیازهای معمول را برآورده نکند. اجرای عملیات آبخیزداری و سیستم های سطوح آبگیر باران شاید منطقی ترین و عملی ترین راه برای اتصال ترسالی ها و خشکسالی ها باشد. با توسعه اینگونه طرح های کم هزینه در استحصال سیلاب ها در دوره های ترسالی و استفاده از سیلاب های اندک در دوره های خشکسالی براحتی می توان اثرات مخرب خشکسالی ها را کاهش و نیازهای برنامه ریزی شده به منابع آب را تا حدودی جبران نمود. همچنین ایجاد ذخیره گاه های زیرزمینی آب در بالادست با کمک چکدم ها و سدهای زیرزمینی، اجرای طرح های آبخوانداری در بخش حوزه های میانی و ذخیره آب در آبرفت درشت دانه و نهایتا استفاده از طرح های پخش سیلاب در پایین دست جهت استفاده از رطوبت فصلی در ایجاد پوشش گیاهی تا حد زیادی کم آبی ناشی از وقوع دوره های خشکسالی می تواند جبران گردد.
از همین پرونده بیشتر بخوانید:
انتهای پیام/
