مهدی قلی پور کارشناس بازار سرمایه در پاسخ به این پرسش که چه ابزار‌هایی برای کاهش ریسک در بازار وجود دارد؟ بیان کرد: ریسک بخش لاینفک یک سرمایه گذاری است و هر دارایی مالی و هر گونه سرمایه گذاری را بر اساس دو معیار ریسک و بازده آن و نقش آن دارایی در کاهش ریسک می‌توان ارزیابی کرد.
او افزود: ریسک را نمی‌توان حذف کرد، ولی کنترل ریسک نسبت به بازده انتظاری یا مطلوب انجام می‌پذیرد. استراتژی مشخص و یکسانی برای مدیریت ریسک وجود ندارد، چرا که انسان‌ها درجات متنوعی از ریسک گریزی را دارند و بهترین تدبیر این است که در سطح ریسک گریزی هر فرد بهترین دارایی با بازده مناسب انتخاب شود.
این کارشناس بازار سرمایه گفت: نکته اساسی در مدیریت سرمایه گذاری فرض ریسک گریز بودن همه سرمایه گذاران، ولی با درجات مختلف است. ریسک گریز بودن به این معنی است که انسان‌ها صرفا دنبال سرمایه گذاری‌هایی می‌روند که شانس موفقیت و کسب بازده بیشتر از شانس یا احتمال زیان است. اگر یک فرصت کسب بازده به نحوی باشد که احتمال زیان بیشتر از احتمال کسب سود باشد، در حوزه گمبلینگ یا قمار قرار می‌گیرد که هم از نظر شرع مبین اسلام حرام و کاری عبث است و هم از نظر منطق اقتصادی سرمایه گذاری محسوب نمی‌شود.
قلی پور در ادامه بیان کرد: در بازار‌های مالی فعالان حسب این که سفته بازی می‌کنند یا سرمایه گذاری بلند مدت یا ترکیبی از هر دو از ریسک گریزی کم تا ریسک گریزی زیاد درجه بندی می‌شوند. ریسک‌ها در کل دو نوع ریسک‌های قابل اجتناب (غیرسیستماتیک یا ریسک خاص) و ریسک‌های بازار (غیرقابل اجتناب یا سیستماتیک) هستند. ریسک بازار را نمی‌توان حذف کرد البته در بازار‌های توسعه یافته با استفاده از ابزار مشتقه می‌توان تا حدی ریسک‌های سیستماتیک یا بازار را هم کنترل کرد، ولی در ایران فعلا چنین امکانی وجود ندارد یا بسیار محدود است.
این کارشناس بازار سرمایه در ادامه اظهار کرد: مدیریت ریسک و کنترل ریسک در بازار سرمایه از دو طریق اول انتخاب استراتژی سرمایه گذاری مناسب و تنوع بخشی دوم استفاده از ابزار‌های مدیریت ریسک انجام می‌گیرد.
قلی پور در ادامه گفت: ابزار‌های مدیریت ریسک در بازار‌های سرمایه بسیار متنوع هستند، ولی در ایران علی رغم وجود این بازار عمق و حجم بسیار کمی دارند. ابزار‌های مشتقه موجود در بورس ایران شامل اختیارات خرید و فروش، قرارداد‌های آتی و اوراق تبعی خرید یا فروش سهام (بیمه سهام) هستند؛ این ابزار‌های هم برای دارایی‌ها و هم برای شاخص‌ها و نرخ‌ها قابل انتشار هستند.
او افزود: در رابطه با اوراق اختیار خرید (Call option) این ابزار مالی مشتقه در واقع نوعی قرارداد مالی است که در آن یک طرف مختار به خرید دارایی در آینده‌ای معین به قیمت مشخص است، ولی طرف دوم قرارداد در صورت اعمال اختیار طرف اول متعهد به فروش در آن قیمت است. در صورتی که نرخ دارایی در زمان سررسید کمتر از نرخ درج شده در قرارداد باشد، طرف اول ترجیح می‌دهد که قرارداد خود را اعمال نکند؛ چرا که در صورت تمایل می‌تواند از بازار ارزان‌تر خریداری کند. ولی اگر نرخ بازار بیشتر از نرخ قرارداد باشد، طرف اول حتما قرارداد خود را اعمال می‌کند و به این ترتیب خود را در مقابل افزایش نرخ پوشش داده است در بورس ایران این قرارداد‌ها با نماد شروع شده با ض معامله می‌شوند.
این کارشناس بازار سرمایه بیان کرد: مورد بعدی اوراق اختیار فروش (Put option) است این قرارداد‌ها مشابه اختیار خرید هستند با این تفاوت که طرف قرارداد خرید اختیار خرید دارد و در مقابل خریدار متعهد به خرید در صورت اعمال اختیار توسط فروشنده است. اختیار‌های فروش در بورس ایران با نماد‌هایی شروع شده با حرف ط معامله می‌شوند.
او در ادامه گفت: در رابطه با اوراق اختیار خرید تبعی و اوراق اختیار فروش تبعی می‌توان بیان کرد که کاملا مشابه اختیار‌های خرید و فروش هستند با این تفاوت که دارنده آن‌ها (خریدار آن‌ها در عرضه اولیه یا هنگام معامله سهام شرکت) امکان معاملات ثانویه ندارند و باید تا سررسید نگهداری کنند. این اوراق معمولا با نمادی معامله (البته صرفا در روز عرضه و یک‌بار) می‌شوند که به نماد شرکت اصلی کلمه تبعی یا ت اضافه شده است. به عنوان مثال نماد «مارون ت. خ» یعنی نماد اختیار فروش تبعی پتروشیمی مارون عرضه شده است.
قلی پور در ادامه بیان کرد: قرارداد‌های آتی مشابه اختیار معامله هستند با این تفاوت که دو طرف قرارداد در سررسید متعهد به اجرای قرارداد در تعداد مشخص هستند و خبری از اختیار یکی از طرفین نیست. هم چنین مکانیزم تصفیه طرفین قرارداد روزانه است، یعنی طرفین باید ۲۰ درصد ارزش معامله در روز قرارداد را به عنوان وجه تضمین در حساب متعلق به خود با قابلیت برداشت و دریافت توسط سپرده گذاری مرکزی پرداخت می‌کند و از فردای شروع قرارداد با توجه به تغییرات نرخ دارایی یا شاخص خاص از حساب طرفین قرارداد برداشت یا واریز می‌شود یعنی روزانه سود و زیان طرفین محاسبه و برداشت یا واریز می‌شود.
او در ادامه افزود: اگر وجه تضمین به کمتر از حد مشخصی برسد طرف قرارداد باید نسبت به شارژ مجدد اقدام کند یا اینکه قراردادش از بین می‌رود و وجه اولیه‌اش را کامل از دست می‌دهد. این قرارداد‌ها با حرف «ج» نمادشان شروع می‌شوند به عنوان مثال «جسی ۰۰۶» نماد اوراق قرارداد آتی شاخص ۳۰ شرکت بزرگ است با سررسید ۴۰/۰۶/۱۴۰۰ در حجم‌های ۵۰۰ تایی وجود دارد.
این کارشناس بازار سرمایه در پاسخ به این سوال که چه ابزار‌هایی برای کاهش ریسک نیاز است که به بازار افزوده شود؟ بیان کرد: از نظر زیرساختی، در حال حاضر برخی از انواع ابزار‌های مشتقه برای سهام وجود دارند، ولی واسطه‌های مالی (بخش خصوصی) که در این بازار در حجم بالا نسبت به اتخاذ موقعیت اقدام کنند یا به طور کل عرضه کننده این اوراق باشند، وجود ندارد به همین دلیل عمق این بازار بسیار کم است.
او افزود: از طرف دیگر دستکاری‌های رگولاتور (سازمان بورس یا سپرده گذاری مرکزی) در مواقع بحرانی که شاهد نوسانات بسیار شدید هستیم اعتماد به این بازار را کاهش داده است به عنوان مثال اتفاقی که برای قرارداد‌های آتی سکه افتاد و این بازار به طور کامل جمع شد. این ابزار‌ها باید در بازار‌هایی مثل ارز و طلا و سایر کالا‌های اساسی هم به ویژه برای کنترل ریسک‌ها فروش و خرید مواد اولیه بنگاه‌های تجاری ارائه شوند.
قلی پور در پایان گفت: نوع ابزار‌ها هم محدودیت دارند و می‌توان ابزار‌های جدیدی مثل اوراق تاخت (برای مبادله جریانات نقدی به جای دارایی به ویژه برای ابزار‌های بدهی) نیز برای بازار تعریف کرد.
