الجزیره شبکهای نام‌آشنا برای بینندگان بویژه مخاطبان رسانه‌ای است؛ شبکهای که با پخش فیلم سخنرانی اسامه بن‌لادن ، رهبر گروه تروریستی القاعده ، شهره بین‌المللی برای خود کسب کرد و اکنون بیش از 50 میلیون مخاطب در سراسر دنیا دارد. الجزیره تقریبا یک شبکه حاکمیتی است و بودجه آن سالانه 30 میلیون دلار است که توسط امیر قطر تأمین می‌شود (البته هزینه‌های آن بین 400 تا 500 میلیون یورو است که به نظر می‌رسد تمام این هزینه‌ها توسط دولت قطر تأمین می‌شود) و به عنوان بازوی منطقه‌ای دولت قطر نقش تأثیرگذاری در سطح منطقه‌ای و بین‌الملل ایفا می‌کند. نزدیکی دولت قطر به جریان فکری اخوان‌المسلمین باعث شده است این شبکه، تفکرات این گروه را تبلیغ کند و در تحولات بیداری اسلامی نقش بسیار تأثیرگذاری در سقوط رژیم‌های دیکتاتوری بر عهده داشت تا جایی که فیلم خودسوزی محمد بوعزیزی در تونس، در این شبکه بیش از 10 میلیون بازدیدکننده داشت.
شبکه الجزیره سال 1996 توسط «ثامر بن حمد آل‌ثانی» و با حمایت‌های امیر قطر بعد از کودتای امیر وقت قطر علیه پدر خود با هزینه 160 میلیون دلار و با شعار «واقعیت آنچنان که است» تأسیس شد. این شبکه حدود 4000 کارمند از سراسر دنیا دارد و تمرکز آن روی منطقه غرب آسیا و شمال آفریقاست. یکی از چهره‌های جنجالی این شبکه آقای «وضاح خنفر» اردنی- فلسطینی است که از آغاز هزاره دوم مدیر این شبکه بود و سال 2011 از این سمت اخراج شد. بنا به افشای سایت ویکی لیکس، وضاح خنفر هنگام گذراندن دوره دانشجویی با سازمان‌های جاسوسی موساد و سیا همکاری‌های مختلفی در آفریقا داشته است و انتخابش در سال 2003 به عنوان مدیر این شبکه از رابطه پنهان سازمان‌های جاسوسی با شبکه الجزیره حکایت می‌کند. این شبکه سال 2005 با هدف تأثیرگذاری بر مخاطبان انگلیسی‌زبان، بخش الجزیره انگلیسی را راه انداخت و اکنون به 8 زبان زنده دنیا خبر و برنامه پخش می‌کند و دارای 70 دفتر در تمام جهان است. این شبکه به غیر از خبر، شبکه‌هایی را برای ورزش، کودکان و فیلم راه‌اندازی کرده است. همچنین این شبکه یک دفتر مطالعات استراتژیک دارد که پژوهش‌های گسترده‌ای را در زمینه‌های مختلف برای اهداف خود انجام می‌دهد.
* اهداف شبکه الجزیره
با وجود اینکه این شبکه ادعای استقلال خبری و رسانه‌ای می‌کند ولی در جهان عرب به عنوان «الجزیره الاسرائیلیه» شهرت دارد و کاملا در راستای سیاست‌های امیر قطر پیش می‌رود و بازوی رسانه‌ای دولت کوچک قطر است. شبکه الجزیره برای خود اهداف متعدد و خاصی را مد نظر قرار داده است و به دنبال پیدا کردن مخاطبان برای خود در سرتاسر منطقه غرب آسیا و شمال آفریقاست. می‌توان گفت شبکه الجزیره پر‌بیننده‌ترین شبکه در سطح منطقه و جهان عرب است. اهداف شبکه الجزیره را می‌توان به ۲ دسته اهداف آشکار و اهداف پنهان تقسیم‌بندی کرد.
* اهداف آشکار
1- پوشش رسانه‌ای بهنگام وقایع و ثبت و گزارش آن بدون سانسور خبری
2- حمایت از مقاومت فلسطین (مقاومت اسلامی حماس و نه جهاد اسلامی)
3- جذب مخاطب از سراسر جهان بویژه جهان عرب
4- نشان دادن زوایای پنهان یک رویداد
5- ارتباط مستقیم با مردم و حضور بهنگام در رویداد‌ها
* اهداف پنهان
1-گسترش تفکر اخوان‌المسلمین با قرائت مورد حمایت قطر
2- حمایت همهجانبه از سیاست‌های ایالات متحده در سطح منطقه
3- مخالفت با محور مقاومت و تبلیغ آن بویژه گروه‌های شیعی در گذشته و در راستای سیاست‌های امیر قطر
4- حمایت از داعش و جبهه‌النصره
5- حمایت از طالبان
6- سیاست دوگانه در قبال جمهوری اسلامی
* الجزیره و بیداری اسلامی (بهار عربی)
الجزیره از همان ابتدای تحولات در کشورهای عربی منطقه غرب آسیا و شمال آفریقا به‌‌سرعت به پوشش رسانه‌ای جهت‌دار علیه دیکتاتور‌های منطقه پرداخت. این شبکه با ایجاد برنامه‌های متنوع به کانون اطلاع‌رسانی اصلی منطقه تبدیل شد. این شبکه درباره خیزش مردمی سیاست دوگانه‌ای را در فضای رسانه‌ای جهان عرب دنبال می‌کرد؛ برای مثال این شبکه از همان ابتدا تحولات تونس و مصر را لحظه به لحظه پوشش می‌داد ولی در قبال خیزش مردمی بحرین سیاست متناقضی را در پیش گرفت. در قبال انقلاب مردم یمن، این شبکه با توجه به سیاست‌های دولت قطر، از همان ابتدا به ایجاد فضای رسانه‌ای علیه دیکتاتور معدوم یمن یعنی «علی عبدالله صالح» پرداخت ولی با تسخیر صنعا توسط انصارالله به مخالفت با این جریان پرداخت و از حمله عربستان و امارات به یمن حمایت کرد. البته در ادامه و با ایجاد تنش بین 4 کشور عربی با دولت قطر، الجزیره به ایجاد فضای رسانه‌ای علیه این کشور‌ها همت گماشت. درباره تحولات سوریه، الجزیره از همان ابتدا با توجه به حمایت دولت قطر از گروه سلفی و جریان اخوان‌المسلمین، از گروه‌های تروریستی بویژه داعش و النصره حمایت کرد. شبکه الجزیره با حضور فعال در مناطق آلوده به گروه‌های تروریستی در سوریه، علیه محور مقاومت بویژه ایران و حزب‌الله اقدام و به ترویج تفکرات سلفی در این مناطق می‌پرداخت. شاید بتوان گفت نقطه اوج شبکه الجزیره در تحولات سوریه، مصاحبه 2ساعته این شبکه با «ابومحمد الجولانی» رهبر گروه تروریستی جبهه‌النصره در خرداد 94 است. در نهایت باید گفت شبکه الجزیره در تحولات بیداری اسلامی، مجری سیاست‌های دولت قطر بود.
* الجزیره و جمهوری اسلامی
روابط الجزیره با جمهوری اسلامی ایران فراز و فرود‌های مختلفی داشته است؛ حمایت از جنبش خلق عرب در سال 84 و بسته شدن دفتر این شبکه در تهران، تا بازگشایی دوباره آن در سال 85 را می‌توان در این باره نام برد. در فتنه 88، الجزیره سعی می‌کرد ضمن ارائه گزارش‌های واقعی از ایران، از مخالفان هم حمایت کند. با آغاز خیزش‌های مردمی در کشورهای عربی بویژه در سوریه، الجزیره فضای مسمومی را علیه جمهوری اسلامی و محور مقاومت به راه انداخت. این شبکه برنامه‌های مختلف بویژه برنامه «حصاد الیوم» در طول سال‌های 1391 تا 1396 را علیه محور مقاومت و جمهوری اسلامی اختصاص داده بود. از برنامه‌های مهم این شبکه در طول سال‌های یاد‌شده برنامه «الاتجاه المعاکس» با مجری‌گری «فیصل قاسم» سوری بود که جمهوری اسلامی را سرکوبگر قیام‌های مردمی و حامی دیکتاتورها معرفی می‌کرد. این شبکه با حضور میدانی خود در بین تروریست‌ها بویژه در «نمایش‌های شیمیایی» آنها، باعث تصویب قطعنامه‌های سازمان ملل علیه دولت مردمی سوریه شد. در ادامه این شبکه در زمان محاصره همهجانبه چهار کشور عربی بویژه ۳ همسایه زمینی و دریایی خود در خلیج‌فارس یعنی عربستان سعودی، امارات و بحرین، در چرخشی 180 درجه‌ای نسبت به جمهوری اسلامی، ایران را به عنوان کشور دوست معرفی کرد. از حدود سال 1397 به بعد شبکه الجزیره با فروکش کردن بحران سوریه، نسبت به جمهوری اسلامی سیاست متعادلی را در پیش گرفت. الجزیره اکنون سعی می‌کند کشورهای منطقه را به گفت‌وگو و مذاکره با ایران ترغیب کند؛ به همین دلیل این شبکه از برجام بشدت حمایت کرده و برخلاف عربستان و شبکه «العربیه» به دنبال تنش با جمهوری اسلامی نیست.
* الجزیره و فلسطین
حمایت همهجانبه الجزیره از مقاومت فلسطین (حماس) بر کسی پوشیده نیست. ارائه گزارش‌های لحظه به لحظه از جنگ اسرائیل با حماس بخشی از فضای رسانه‌ای این شبکه درباره فلسطین است. این شبکه در طول جنگ‌های 22 روزه، 8 روزه، 2 روزه، 50 روزه و جنگ اخیر 1۲ روزه توانست واقعیت‌های موجود جنگ را مخابره کند. با توجه به روابط خوب دولت قطر با جنبش حماس و گرایش‌های اخوانی رهبران این جنبش، الجزیره یکی از بازوهای رسانه‌ای حماس محسوب می‌شود تا جایی که در جنگ 1۲ روزه اخیر، دفتر این شبکه توسط هواپیماهای اسرائیلی بمباران شد. با این وجود الجزیره روابط مناسبی با دولت یهود هم دارد و به‌رغم ایجاد فضای رسانه‌ای علیه این رژیم، به دنبال ایجاد ۲ کشور در سرزمین‌های اشغالی است و از راهبرد ۲ دولت در سرزمین‌های اشغالی حمایت می‌کند. این شبکه مصاحبه‌های مختلفی را با دولتمردان این رژیم داشته و هموار سعی می‌کند به‌رغم حمایت از حماس، روابط رسانه‌ای خود را با رژیم صهیونیستی داشته باشد. از سوی دیگر با توجه به رابطه داشتن بخشی از مدیران این شبکه با سرویس جاسوسی موساد، در جهان عرب از آن به عنوان شبکه اسرائیل نام برده می‌شود. وضاح خنفر یکی از مدیران سابق این شبکه از عوامل اصلی موساد است.
* الجزیره؛ بازوی رسانه‌ای اخوان‌المسلمین
شبکه الجزیره بشدت از جریان فکری اخوان‌المسلمین حمایت می‌کند. این شبکه بعد از کودتا علیه محمد مرسی، رئیس‌جمهور سابق مصر، فضای رسانه‌ای شدیدی را علیه دولت عبدالفتاح السیسی به راه انداخت. بسیاری از اعضای اخوان‌المسلمین که توانستند هنگام کودتا از مصر فرار کنند، در حال حاضر در قطر و ترکیه حضور دارند. شیخ یوسف قرضاوی، عالم بزرگ مصری در کشور قطر حضور دارد و این شبکه برنامه‌های مختلفی را با این شخصیت دینی داشته است که در یکی از برنامه‌ها که در ماه مبارک رمضان پخش می‌شد، بیش از یک میلیون مخاطب داشت. یوسف قرضاوی با استفاده از برنامه‌های این شبکه توانست بسیاری از جوانان جهان عرب را با افکار خود همراه کند که در تحولات لیبی و سقوط معمر قذافی، تونس و مصر نقش بسزایی در تهییج جوانان از خود نشان داد. وی در بحران سوریه در سال 1392 علیه بشار اسد و حزب‌الله اعلام جهاد کرد. او در فتوای معروف خود در سال 92 که از شبکه الجزیره پخش شد، گفت: همانا کسانی که بشار [اسد] را تایید می‌کنند، لعنت و غضب خداوند به آنها می‌رسد و خداوند از آنها انتقام خواهد گرفت و از همه مسلمین در همه سرزمین‌ها دعوت می‌کنم هر گاه که می‌توانند برای دفاع از برادران‌شان به آنجا بروند و اگر می‌توانند بجنگند پس برای جنگ بروند. این فتواها باعث شد جوانان مختلفی به بهانه جهاد وارد سوریه شوند که شبکه الجزیره همه را پوشش رسانه‌ای می‌داد. شخصیت‌های دیگر اخوان‌المسلمین هم که در قطر حضور دارند، شبکه الجزیره را به عنوان یک منبر برای خود تعریف می‌کنند. البته با وجود اینکه از آغاز دهه 1970 میلادی موج مهاجرت اخوانی‌ها به قطر افزایش پیدا کرده بود، با عبور از موج بیداری اسلامی، اکنون الجزیره با تبعیت از دولت قطر و راهبرد جدید این کشور سعی می‌کند چالش کمتری با دولت مصر از یک سو و جریان‌های مخالف اخوان‌المسلمین در همسایگی قطر یعنی امارات و عربستان از سوی دیگر داشته باشد.
* الجزیره و فضای مجازی
شبکه الجزیره سعی کرده است همراه با دانش و تکنولوژی روز دنیا خود را همراه کند. در فضای مجازی هم این شبکه حضور فعال و گسترده‌ای دارد تا جایی که کودتا علیه «عمر البشیر» رئیس‌جمهور سابق سودان را با استفاده از شبکه‌های اجتماعی جهت می‌داد. این شبکه در جریان سقوط عمر البشیر بعد از تعطیل شدن این شبکه در سودان، شبکه اجتماعی خود در توئیتر و واتس‌اپ را راه انداخت و با بارگذاری ویدئو‌های کوتاه، در جهت‌دهی به افکار مردم این کشور نقش بسزایی داشت. بخشی از برنامه‌های جدید الجزیره بویژه در ساعات پرمخاطب به فضای مجازی اختصاص دارد و فعالیت‌های گسترده‌ای در این فضا دارد. بسیاری از مخاطبان شبکه الجزیره جوانان جهان عرب هستند که از طریق شبکه‌های اجتماعی، الجزیره توانسته است با آنها ارتباط برقرار کند.
* فرجام سخن
باید گفت شبکه الجزیره فراتر از یک رسانه است. الجزیره با داشتن بیش از 50 میلیون مخاطب، رقیب شبکه بی‌بی‌سی انگلیس است. این شبکه به عنوان بازوی رسانه‌ای دولت قطر، نقش بسزایی در ترویج جریان اخوانی داشته و سعی کرده است برای خود محوری جداگانه در برابر محور عربستان و امارات از یک سو و جمهوری اسلامی و محور مقاومت از سوی دیگر داشته باشد. امروز الجزیره پرمخاطب‌ترین رسانه جهان عرب و منطقه است و در تحولات و معادلات و ایجاد کنش و واکنش، رقیب رسانه‌های بزرگ دنیاست.
عماد هلالات
