آتش سوزی جنگل ها مهمترین پدیده ای است که در سال های اخیر تن نحیف طبیعت ایران را دچار آسیب های بسیاری کرده است. در چند سال گذشته نیز هم بروز شرایط ترسالی و هم بروز وضعیت خشکسالی و در مجموع عدم تعادل در شرایط اقلیمی ایران، به رشد آمار آتش سوزی جنگل ها در ایران دامن زده است؛ به نحوی که تا پیش از دهه 90، آتش سوزی جنگل ها و مراتع به طور متوسط سالانه در کمتر از 10 هزار هکتار از عرصه های طبیعی رخ می داد، اما در سال های میانی دهه 90 این آمار به بیش از 15 هزار هکتار رسید. در این میان مطابق آمار سازمان جنگل ها، در سال 99 نیز آتش سوزی جنگل ها و مراتع منجر به آسیب دیدن 48 هزار هکتار از عرصه های طبیعی کشور شد که البته فقط 4 هزار هکتار از آن مربوط به جنگل های طبیعی بود. همچنین آن طور که رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها به رکنا گفت، در سال های 98 و 99 در مجموع 4 هزار و 500 هکتار از جنگل های طبیعی کشور بعد از وقوع آتش سوزی جنگل ها ترمیم شده اند.
به گزارش خبرنگار اجتماعی رکنا، صرف نظر از تمام عواملی که می تواند منجر به وقوع حریق در جنگل ها و مراتع کشور شود، اصل مهمی که باید به آن توجه داشت، لزوم ترمیم و احیای عرصه هایی است که بعد از آتش سوزی دچار آسیب می شوند.
البته طبیعتا هیچ گاه نمی توان حتی با یک عملیات چندین ساله انسانی، عرصه هایی را که بر اثر هزاران سال فعالیت طبیعی رشد کرده اند، بعد از وقوع حریق دقیقا مانند پیش از بروز آتش سوزی بازسازی کرد، اما کارشناسان منابع طبیعی تاکید دارند ترمیم عرصه های سوخته تحت هر شرایطی بهتر از رهاسازی آنهاست؛ زیرا این کار منجر به آن می شود که مساحت بیشتری از یک عرصه حتی بعد از وقوع آتش سوزی به عنوان جنگل شناخته شود و در نتیجه، احتمال رشد بیابان زایی و تغییر کاربری اراضی جنگلی افزایش خواهد یافت.
اما سوال مهم این است که ترمیم عرصه های جنگلی سوخته بعد از وقوع آتش سوزی در جنگل ها چگونه انجام می شود؟ کامران پورمقدم، رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور در پاسخ به این سوال به رکنا گفت: وقتی عرصه های جنگلی به هر دلیلی می سوزند، حتما احتیاج به ترمیم دارند و این کار نیز در تمام جنگل های سوخته ایران انجام می شود؛ به نحوی که وقتی یک جنگل می سوزد، همکاران ما در ادارات منابع طبیعی استان ها بعد از پایان عملیات اطفای حریق، از عرصه هایی که دچار حریق شده اند، نقشه برداری می کنند و از این نقشه ها برای عملیات جنگل کاری و احیای جنگل استفاده می شود.
وی افزود: همکاران ما بعد از تهیه نقشه، براساس این که عرصه سوخته چه به لحاظ نوع درختان و تاج پوشش آنها و چه به لحاظ سایر انواع پوشش های گیاهی موجود، در چه وضعیتی قرار دارد، برای انجام عملیات جنگل کاری در آن برنامه ریزی می کنند. البته سازمان جنگل ها همواره برنامه های مختلفی برای جنگل کاری در عرصه های مختلف انجام می دهد، ولی همیشه اولویت اجرای این برنامه ها با مناطقی است که به علت وقوع حریق دچار آسیب شده اند.
پورمقدم با تاکید بر این که ترمیم جنگل های سوخته همواره در اولویت برنامه های سازمان جنگل ها قرار داشته است، عنوان کرد: در سال 98، یک هزار و 200 هکتار از جنگل های طبیعی که بر اثر وقوع حریق دچار آسیب شده بودند، با اجرای عملیات احیا و جنگل کاری مورد بازسازی قرار گرفت و در سال 99 نیز آمار احیای جنگل های سوخته به 3 هزار و 300 هکتار رسید.
این مقام ارشد سازمان جنگل ها در ادامه درباره چگونگی انجام عملیات ترمیم جنگل ها توضیح داد: نهال کاری صرفا یکی از اقداماتی است که برای احیای جنگل ها انجام می شود و کارشناسان ادارات منابع طبیعی استان ها بسته به این که وقوع آتش سوزی دقیقا به چه نحوی به یک جنگل آسیب رسانده است، برای ترمیم آن اقدام می کنند؛ بعد هم این کارشناسان ابتدا برای بازسازی پوشش گیاهی آسیب دیده، به بوته کاری و کاشت درختچه های جنگلی بومی آن عرصه می پردازند و سپس در آن عرصه نهال های مورد نیاز را می کارند.
نکته دیگری که رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها به آن اشاره کرد، این است که فرآیند احیای عرصه های جنگلی سوخته، معمولا حدود یک سال بعد از وقوع حریق در آن به پایان می رسد. او درباره علت زمان بر شدن این فرآیند توضیح داد: برای انجام عملیات احیا نخست باید عرصه ای که دچار حریق شده است، از نظر شرایط محیطی آمادگی پیدا کند؛ مثلا اگر یک جنگل در فصل تابستان بسوزد، ممکن است تا چند ماه بعد امکان جنگل کاری در آن منطقه وجود نداشته باشد و در زمستان هم که دیگر اساسا امکان جنگل کاری وجود ندارد. در این شرایط همکاران ما تا سال آینده صبر می کنند و بعد به احیای جنگل های آسیب دیده از حریق می پردازند.
پورمقدم البته تاکید کرد که در حال حاضر، تمام جنگل های طبیعی که تا قبل از سال 99 دچار آتش سوزی شده بودند، به طور کامل ترمیم شده است و در سال 1400 نیز تمام جنگل های طبیعی که در سال 99 دچار حریق شده اند، احیا خواهند شد. او بر همین اساس از تمام دلسوزان حوزه محیط زیست خواست صرف نظر از تمام نگرانی هایی که درباره عوامل مختلف بروز آتش سوزی در جنگل ها و کمبود برخی امکانات در زمینه پایش و مبارزه با آتش سوزی ها وجود دارد، نسبت به ترمیم عرصه های طبیعی سوخته نگرانی نداشته باشند، چون سازمان جنگل ها احیای عرصه های آسیب دیده از حریق را به عنوان یکی از اولویت های کاری خود تعریف کرده است.
این مقام ارشد سازمان جنگل ها البته به این موضوع هم پرداخت که این سازمان هر سال متناسب با اعتباراتی که برای ترمیم جنگل های آسیب دیده در نظر گرفته می شود و شرایط هر کدام از این عرصه ها، برای جنگل هایی که به دلایل گوناگون تخریب شده اند، اولویت بندی می کند، اما در این میان، مناطقی که بر اثر وقوع حریق دچار آسیب شده اند، اولویت نخست سازمان جنگل ها برای ترمیم و بازسازی هستند.
آن طور که پورمقدم می گوید، سازمان جنگل ها اصولا در حوزه جنگل کاری دو اقدام متفاوت انجام می دهد؛ یکی عملیات توسعه جنگل ها و دوم عملیات ترمیم عرصه های جنگلی. در اقدام اول، سازمان جنگل ها به احیای عرصه هایی می پردازد که پیش‌تر به عنوان جنگل شناخته می شدند، اما در سال های بعدی به دلیل رشد بیابان زایی یا دلایل دیگری غیر از آتش سوزی از تعریف جنگل خارج شده اند. اقدام دوم نیز مربوط به احیای جنگل هایی است که بخشی از آنها به دلیل وقوع حریق از بین رفته است.
رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها البته تاکید داشت که احیای جنگل هایی که بر اثر وقوع حریق دچار آسیب شده اند، همواره نسبت به توسعه جنگل ها در عرصه های دیگر برای سازمان متبوع او در اولویت قرار داشته و منابع و اعتبارات لازم در درجه اول به عرصه های سوخته اختصاص پیدا کرده است.
عملیات ترمیم جنگل ها دقیقا براساس همان ترکیب گونه هایی که پیش از سوخته شدن در یک عرصه جنگلی وجود داشته است، انجام می شود. البته در این میان کارشناسان سازمان جنگل ها به شدت حریقی که در عرصه سوخته رخ داده است نیز توجه می کنند؛ یعنی شیوه احیای جنگل در شرایطی که شدت آتش سوزی سطحی باشد و بیشتر پوشش گیاهی کف جنگل سوخته شده باشد، با شیوه ترمیم در زمانی که تمام تنه و تاج درختان آن عرصه دچار حریق شده باشد، تفاوت دارد.
رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها ضمن اشاره به این مساله در توضیح بیشتر گفت: در حالت اول، ما صرفا به کاشت گونه های گیاهی و درختچه های کوچکی می پردازیم که ارتفاع آنها کم بوده و در آتش سوزی سطحی از بین رفته اند، اما در حالت دوم، ما ناچاریم برای این که روند توالی اکوسیستم رعایت شود، هم درختچه ها و گونه های کوچکتر و هم نهال درختان بزرگتر را بکاریم و تا چند سال بر روند رشد این گونه ها نظارت کنیم تا اکوسیستم عرصه براساس گونه های اصلی موجود در آن، احیا شود.
نکته مهم دیگری که باید به آن توجه داشت، این است که روند احیای کامل عرصه ای که دچار حریق شده است، با توجه به نوع پوشش گیاهی هر جنگل، در جنگل های مختلف متفاوت است؛ چراکه این مساله به سرعت رویش گونه های متفاوت بومی هر منطقه و شرایط محیطی آن بستگی دارد.
براین اساس آن طور که پورمقدم می گوید، چون در جنگل های شمال کشور شرایط برای رشد گونه های گیاهی به دلیل حاصلخیزی مناسب تر خاک و بارندگی های بیشتر، مساعدتر است، روند احیای کامل پوشش های گیاهی که بر اثر حریق از بین رفته اند، با سرعت بالاتری انجام می شود، اما در مناطقی مثل جنگل های زاگرس، چون حاصلخیزی خاک و رطوبت هوا کمتر است، روند احیای جنگل ها با سرعت کمتری پیش می رود.
این مقام ارشد سازمان جنگل ها در همین راستا تاکید کرد: به دلیل سرعت پایین تر ترمیم جنگل ها در مناطقی که رطوبت پایین تری دارند، وقتی درختان کهن سال جنگل های زاگرس طعمه حریق می شوند، بسیار مشکل است که بتوانیم جنگل را به صورت کامل احیا کنیم و پوشش گیاهی موجود در آن را به ارتفاع پیش از حریق برسانیم. اما در هر صورت ما تلاش می کنیم ترکیب گونه های بومی هر منطقه حفظ شود و چند سال بعد از وقوع حریق بتوانیم به پوشش گیاهی پیش از آتش سوزی دست پیدا کنیم.
موضوع دیگری که رئیس مرکز جنگل های خارج از شمال سازمان جنگل ها به توضیح آن پرداخت، این است که در عملیات ترمیم جنگل ها، برخلاف شرایطی که در بوستان های شهری وجود دارد، موضوع زیباسازی جنگل ها مطرح نمی شود، چون این بحث جایگاهی در عملیات بازسازی جنگل ها ندارد و کارشناسان سازمان جنگل ها در حوزه بازسازی عرصه های جنگلی تلاش می کنند ترکیب اکوسیستم و پوشش گیاهی هر منطقه را حفظ کنند.
پورمقدم در ادامه با تاکید بر این که نقشه پوشش گیاهی تمام جنگل های کشور تهیه شده است، اظهار داشت: ما در سال های اخیر نقشه پوشش گیاهی تمام مناطق جنگلی را تهیه کرده ایم و به همین خاطر، ترکیب گونه های جنگلی تمام بخش های همه جنگل ها برای ما شناخته شده هستند؛ بنابراین حتی اگر وقوع حریق به نحوی باشد که تمام گونه های یک منطقه به شکلی از بین برود که به هیچ وجه قابل شناسایی نباشد، بازهم ما با نقشه هایی که از قبل تهیه کرده ایم، می توانیم جنگل ها را بازسازی کنیم.
وی در پایان با بیان این که عرصه های مرتعی سوخته نیز به همین شکل احیا می شوند، تاکید کرد: عمدتا سطح آتش سوزی در مراتع از آتش سوزی در جنگل ها بیشتر است و به همین دلیل، همکاران ما در دفتر امور مراتع سازمان جنگل ها، به لزوم احیای مراتع سوخته توجه ویژه ای دارند؛ با این تفاوت که همکاران ما در آن دفتر، به جای نهال کاری، در عرصه های مرتعی آسیب دیده اقدام به بوته کاری می کنند.
