آرام‌آرام خاک تهران نشست کرده است. فرونشست بحران تازه‌ای نیست. از حدود چهل سال پیش در خصوص آن تحقیق شده و دو دهه است که در خصوص بحرانی شدن وضعیت نشست زمین هشدار داده شده است.
اعتماد در ادامه نوشت: این اتفاق آرام و بی‌صدا می‌افتد، روزی نیم تا یک میلیمتر از خاک برخی نقاط تهران نشست می‌کند. اتفاقی که قابل بازگشت نیست. زمانی می‌گفتند اگر این رویه در تهران ادامه پیدا کند مجبور به تخلیه تهران می‌شویم، اما به این زودی‌ها این اتفاق نمی‌افتد برای همین است که بحران فرونشست زیاد جدی گرفته نمی‌شود و راهکار‌ها برای پیشگیری و کاهش روند آن به آرامی انجام می‌گیرد، به آرامی همان میلیمتر، میلیمتر خاکی که هر روز نشست می‌کند.
اما همه نهاد‌های پژوهشی درخصوص ریشه آن اتفاق نظر دارند. علت اصلی فرونشست زمین، استخراج بی‌رویه منابع آب زیرزمینی است.
فرونشست می‌تواند باعث تغییر ناهمسان در ارتفاع و شیب رودخانه‌ها، آبراهه‌ها و سازه‌های انتقال آب، شکست یا بیرون‌زدگی لوله جدار چاه‌ها، تنش‌های تراکمی ناشی از تراکم آبخوان‌ها، ایجاد اختلال در بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی، کاهش برگشت‌ناپذیر تمام یا بخشی از منابع مخازن آب زیرزمینی در نتیجه از بین رفتن یا کاهش تخلخل مفید نهشته‌ها، کاهش میزان نفوذپذیری سطحی و پیرو آن گسترش پهنه‌های بیابانی و سیلابی شده و در نهایت تخریب شریان‌های حیاتی، زیرساخت‌ها و سازه‌های مهم را موجب می‌شود.
رصد‌های سازمان نقشه‌برداری از نقاطی که در تهران دچار فرونشست شده‌اند، نشان از گسترش قابل توجه نرخ فرونشست تهران در کمربندی آزادگان می‌دهد. همچنین گسترش فرونشست دشت شهریار به مناطق شهری ۹، ۱۰، ۱۶، ۱۷، ۱۸، ۱۹ و ۲۱ نتایج دیگر این رصد است، حتی این آسیب‌ها به سازه‌های مسکونی هم وارد شده است. این در حالی است که برخی مسوولان معتقدند وضعیت فرونشست‌ها به گونه‌ای نیست که برای ساکنان خطرآفرین باشد.
سایت اقتصادنیوز هم بخش‌هایی از یک نامه محرمانه در خصوص نشست زمین در تهران را افشا کرده است. از راهرو‌های شورای شهر شنیده می‌شود که سازمان نقشه‌برداری کشور در نامه‌ای ابعاد بیشتری از این هشدار را توضیح داده است. در این نامه به دو محدوده که وضعیت فرونشست بحرانی شده و نسبت به سال ۹۵، ۳ برابر شده، اشاره شده است.
گفته می‌شود حجم فرونشست در بخش‌هایی از منطقه مسکونی جنوب غربی شهر تهران کمربندی آزادگان، مجتمع مسکونی مصطفی خمینی که در سال ۹۵ به کمتر از ۱۰ سانتیمتر بود به بیش از ۲۰ سانت در سال ۹۹ رسیده است. همچنین فرونشست در منطقه چهاردانگه نیز چنین وضعیتی دارد.
رضا کرمی‌محمدی، رییس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، هم درباره فرونشست در تهران به رسانه‌ها گفته است که نظر مشترک همه کارشناسان بر وجود و گسترش سریع فرونشست در تهران است؛ لذا فرونشست زمین در بخش‌هایی از تهران و حوالی آن یک پدیده واقعی است که بر اثر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی در حال رخ دادن است. علت آن هم این است که لایه‌های سطحی خاک که قبلا داخل خلل و فرج آن آب بوده است با کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، آب خود را از دست داده و بر اثر وزن لایه‌های فوقانی به سمت پایین حرکت کرده و نشست رخ داده است.
به گفته او بر این اساس در نواحی جنوب غربی تهران سالانه از ۵ تا حتی ۳۰ سانتیمتر فرونشست گزارش شده است. پدیده فرونشست پدیده بحران‌زایی است که تاثیر عمده آن بر موضوع کشاورزی، فضای سبز و محیط زیست دشت تهران است.
او در خصوص خطر فرونشست بر سازه‌های ساختمانی هم توضیح می‌دهد: فرونشست روی سازه‌ها هم می‌تواند اثرگذار باشد ولی این تاثیر به نسبت بسیار محدود است و جای نگرانی در این خصوص نیست. سازه‌ها عموما زمانی دچار آسیب می‌شوند که بین دو بخش از سازه تغییر مکان نسبی بزرگی رخ دهد.
به گفته کرمی معمولا این شرایط در مقیاس بزرگی که فرونشست دارد فقط در مرز‌های نواحی دارای فرونشست رخ می‌دهد و ممکن است در این نواحی آسیب‌های سازه‌ای مشاهده شود که آن هم تاکنون در شهر تهران مشکل قابل توجهی ایجاد نکرده است.
اما به‌رغم اینکه خطر فرونشست برای سازه‌ها محدود است ولی از نظر زیست محیطی و کشاورزی فرونشست، تهران را با آسیب و بحران جدی مواجه می‌کند و لذا این موضوع باید هر چه سریع‌تر مورد توجه قرار گیرد. خطر جدی و اصلی فرونشست در درازمدت برای محیط زیست و کشاورزی وجود دارد.
محمد سالاری، رییس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران ریشه اصلی فرونشست در تهران را ناشی از قرار گرفتن در منطقه‌ای خشک می‌داند، چالشی که کل کشور با آن درگیر است و از میزان سفره‌های آب زیرزمینی کاسته و سطح آن کاهش پیدا می‌کند.
او با اشاره به اینکه بخش قابل توجهی از فرونشست در شهر تهران مربوط می‌شود به شبکه فاضلاب شهر تهران توضیح می‌دهد: شبکه فاضلاب شهر تهران قطعا یکی از بهترین و ممتازترین پروژه‌های زیست محیطی کشور است، ولی واقعیت این است که شبکه فاضلاب شهر تهران به دلیل عدم ایجاد تصفیه‌خانه‌های محلی باعث شده کل آب‌هایی که به شبکه فاضلاب منتهی می‌شود به جنوب شهر و منطقه ری، ورامین و پاکدشت برود؛ در صورتی که این شبکه فاضلاب باید به صورت محله‌ای و منطقه‌ای منتقل می‌شد.
یعنی شیب لوله‌هایش به سمت تصفیه‌خانه‌هایی که در همان محله وجود دارد می‌رفت و در همانجا برای آبیاری پارک‌های شهری استفاده می‌شد و به عمق زمین می‌رفت و اگر قبلا در چاه‌های جذبی زیر خانه‌ها به سفره‌های زیرزمینی کمک می‌کرد حالا از طریق پارک‌ها و فضای سبز باز هم به عمق زمین می‌رفت.
این عضو شورای شهر تهران با اشاره به اینکه شبکه فاضلاب شهر تهران یک اشکال استراتژیک و اساسی داشت، می‌گوید: با این حجم از بارندگی، هنوز می‌بینیم آب باران‌ها در شبکه فاضلاب‌ها می‌رود در صورتی که این‌ها باید در چاه‌های جذبی برود. فاضلاب ناشی از استحمام، شست‌و‌شو و ... به جنوب منطقه کلانشهر تهران منتهی می‌شود.
اگر عکس‌های هوایی یک و نیم دهه گذشته را نگاه کنید و با هم مقایسه کنید، می‌بینید سبزینگی در شمال شهر تهران نسبت به پایین شهر در یک و نیم دهه گذشته به شدت بالا بوده، چون شمال شهر تهران در منطقه کوهپایه‌ای و پر قنات بوده، اما به تدریج در این یک و نیم دهه سبزینگی در مناطق جنوبی بالا رفته و دلیلش شبکه فاضلاب بوده است.
ما در این دوره تلاش کردیم که تصفیه‌خانه‌ها آغاز به کار کنند، قرارداد دو مورد را تنظیم کرده‌ایم، اما هنوز به سرانجام نرسیده و ساخته نشده است. این یکی از اشکالات اساسی شبکه فاضلاب است که کارشناسان وزارت نیرو به دنبالش هستند و این هم به میزان فرونشست کمک کرد. به گفته سالاری میزان فرونشست زمین در مناطق مختلف بر اساس وضعیت و جنس خاک متفاوت است.
اقبال شاکری، عضو کمیسیون عمران مجلس هم در خصوص فرونشست‌های تهران می‌گوید: دلیل اصلی فرونشست در تهران و سایر کلانشهر‌ها به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آب‌های زیرزمینی است و همچنین عدم بازیافت آب با توجه به اینکه سامانه‌های فاضلاب شهری مکانیزه شده و فاضلاب خانگی و صنعتی را به تصفیه‌خانه‌های پایین‌تر منتقل می‌کنند برابر این جذب که از آن طریق در زمین صورت می‌گرفت نیز از بین رفته است و عدم جذب پساب در زمین و استفاده بی حد و حصر از منابع آب‌های زیرزمینی باعث شده سطح آب پایین برود و در نتیجه خاک فشرده زمین فرونشست کند.
او به دلیل دیگری نیز در خصوص فرونشست‌ها اشاره می‌کند و می‌گوید: به دلیل عدم جذب آب‌های سطحی در شهر‌ها با غیرقابل نفوذ کردن معابر، خیابان‌ها، انهار و حتی مسیل‌ها و روددره‌ها جلوی جذب طبیعی آب در زمین گرفته شده و به پایین‌دست و جا‌های مختلف منتقل شده است.
شاکری با اشاره به گزارش‌هایی که نشان می‌دهد روزی نیم تا یک میلیمتر دشت‌های تهران نشست می‌کند که بسیار خطرناک است، ادامه می‌دهد: ایجاد شبکه‌های خدماتی که در زیرسطح زمین برای معابر، انهار و ساختمان‌ها کار گذاشته شده و بارش‌های محدود از دیگر عواملی است که باعث شده میزان جذب آب بارشی در زمین‌ها کاهش پیدا کند. در دشت تهران و اطراف آن شکاف‌های ناشی از فرونشست زمین به خوبی مشهود است.
شاکری یادآور می‌شود: در شهر تهران نباید پیاده راه سازی، انهار و جداول سیمانی و طرح راه باید طوری اجرا شوند که غیر قابل نفوذ باشند. در شرایط کنونی باید حتی‌المقدور آب‌های بالادست در محل خود با ایجاد حوضچه‌هایی جذب شده تا به پایین‌دست منتقل نشوند تا سطح منعطفی در سطح شهر داشته باشیم.
رضا شهبازی، مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی و زیست‌محیطی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور هم با تاکید بر اینکه بازه زمانی داده‌های ماهواره‌ای منتشر شده مشخص نیست، به ایسنا گفته است که سازمان زمین‌شناسی از ۴۰ سال پیش این مخاطره را مورد مطالعه قرار داده و آن را به جامعه معرفی کرده است، ضمن آنکه از دو دهه گذشته نیز هشدار‌های لازم نسبت به رخداد فرونشست زمین داده شده است.
به گفته او در یک تعریف ساده، فرونشست زمین، حرکت توده سطح زمین در محور قائم (به سمت پایین) است، معمولا آنچه ما به عنوان فرونشست زمین با آن مواجه هستیم، در دشت‌هایی که از رسوبات یا خاک ریز دانه تشکیل شده‌اند، رخ می‌دهد. رسوبات ریزدانه نیز بیشتر در زمین‌های کشاورزی واقع در حاشیه شهر‌ها و روستا‌ها قرار دارند.
از حدود ۲۵ سال قبل موضوع فرونشست زمین دشت‌ها و مناطق مختلف کشور از سوی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی هم مورد تحقیق و پژوهش قرار گرفته و هم نسبت به ثبت و معرفی آن اقدام و هشدار‌های لازم به مسوولان نیز داده شده است.
شهبازی «فرونشست زمین» را یک پدیده مهیب در کشور‌ها توصیف می‌کند و می‌گوید: کلانشهر‌هایی مانند تهران، اصفهان، کرج، مشهد و دشت‌هایی همچون «مرودشت» فارس و «رفسنجان» در استان کرمان با چالش فرونشست مواجه هستند.
مدیر کل دفتر بررسی مخاطرات زمین سازمان زمین‌شناسی، ایجاد فرونشست در زمین را به معنای مرگ آبخوان‌ها می‌داند و می‌گوید: مطالعات ما نشان می‌دهد که سطح درگیری زمین در پیرامون جنوب غرب شهر تهران با پدیده فرونشست طی یک دهه گذشته تقریبا دو تا سه برابر شده است.
بر اساس گفته کارشناسان بحران آرام تهران در این چند سال پرشتاب‌تر از همیشه شده است. خطری که حالا کم‌کم به داخل شهر‌ها هم نفوذ کرده و برخی ترک‌های ساختمانی ناشی از آن است. به نظر می‌رسد با وجود هشدار‌های پی در پی در خصوص بحرانی بودن وضعیت تهران مسوولان آن را چندان جدی نمی‌گیرند.
