به گزارش گروه فرهنگی ایرنا، چهل‌ونهمین برنامه نت‌گپ یونسکویی تحت عنوان «تیرباد؛ آیین تیرگان در فرهنگ تاریخی ایران» به همت «باشگاه نوروز» کمیسیون ملی یونسکو یکشنبه شب (۲۰ تیر) به‌صورت مجازی در برنامه زنده اینستاگرام کمیسیون ملی یونسکو برگزار شد.
محقق، پژوهشگر و رئیس باشگاه نوروز در جایگاه میزبان این برنامه مجازی گفت: جشن «تیرگان» یکی از آیین‌هایی قدیمی و تاریخی ایران است که برگزاری آن به پیش از اسلام بازمی‌گردد. براساس تقویم تاریخی کشورمان در روز ۱۳ تیر که نام روز و ماه یکی می‌شد، این روز را جشن می‌گرفتند. براساس روایت‌های مختلف از روز ۱۰ تیر درباره جشن تیرگان صحبت می‌شود. ریشه این جشن را هم انقلاب فصل تابستانی دانسته‌اند در برابر انقلاب ربیع در ابتدای فصل بهار. این جشن را آغاز فصل گرما می‌دانند که در مناطقی از ایران به‌عنوان جشن کشاورزی، بزرگداشت آن برگزار می‌شود.
سیداحمد محیط طباطبایی ادامه داد: در روایت دیگر این جشن را به مسأله آب و باران مرتبط و ناشی از نبرد الهه تیشتر یا الهه باران با دیو خشکسالی دانسته‌اند. در روایت دیگری که در کتاب ابوریحان بیرونی آمده است، این روز را روز قلم در ایران باستان دانسته‌اند.
ایران مهد نوروز است
حجت‌الله ایوبی دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو- ایران نیز در این نشست عنوان کرد: باشگاه‌های یونسکو در ایران نوپا هستند؛ هرچند در کشورهای دیگر سال‌هاست که این باشگاه‌ها فعال هستند اما تنها دو سال از عمر باشگاه‌های کمیسیون ملی یونسکو- ایران می‌گذرد. باشگاه نوروز یکی از باشگاه‌های جدیدالتأسیس ما است که همواره آرزوی تشکیل آن را داشتیم، چرا که مهد نوروز، ایران عزیز است.
وی با اشاره به تجربه برگزاری دو دوره جشن نوروز به همت کمیسیون ملی یونسکو- ایران، افزود: برنامه‌های مرتبط با نوروز یکی جشن نوروز است که با سیزده به‌در تمام می‌شود اما دیگر آیین‌های آن در طول سال برقرار است. جشن تیرگان جشن بسیار زیبایی است. نیاکان ما چقدر فرهیخته و خوش‌ذوق بوده‌اند که برای نبرد فرشته آب با اهریمن خشکسالی هم جشن ترتیب داده‌اند.
ایوبی با اشاره به اهمیت مساله آب در دنیای امروز، ادامه داد: یونسکو برنامه‌های مختلفی ترتیب داده تا مردم قدر آب را بدانند. نیاکان ما اما از هزاران سال پیش برای پیروزی آب بر خشکسالی جشن می‌گرفته‌اند. یعنی آب را می‌فهمیده‌اند و قدر می‌دانستند. این جشن‌های ملی که برخی شاید فراموش هم شده باشند نشان می‌دهد چقدر مردمان ما مردمان شادی بوده‌اند. برای مناسبت‌های کاشت، داشت و برداشت آیین درست می‌کردند و جشن می‌گرفتند. این جشن‌ها را امروز جشنواره می‌گویند و خیلی از کشورهای دنیا مهد جشنواره‌های متعدد شده‌اند تا به بهانه‌های مختلف مردم را گردهم آورند. نیاکان ما هم این میراث‌های کهن را برای ما به یادگار گذاشته‌اند که یکی از این میراث‌ها، آیین نوروز است.
وی افزود: کشورهای منطقه متأسفانه در زمینه‌هایی اختلافات متعددی با هم دارند اما به بهانه نوروز، کشورهایی که در هیچ بهانه دیگری حاضر نیستند دورهم جمع شوند، در پرونده نوروز که ایران پیشنهاد دهنده آن بود گردهم آمده‌اند. ۱۲ کشور در پرونده نوروز جمع شده و آماده‌اند هر سال به همین بهانه برنامه مشترک داشته باشند.
ایوبی تأکید کرد: درصدد هستیم آیین‌های دیگری که ایران‌فرهنگی و حوزه تمدن ایران بزرگ را می‌تواند احیا کند را زنده کنیم. یکی از کارهای باشگاه نوروز همین خواهد بود. ما مردمانی متفاوت، کهن‌سال، دیرپا، متمدن هستیم و باید نشانه‌های این تمدن ایرانی و اسلامی را زنده و احیا کنیم.
در ادامه محیط طباطبایی جشن‌هایی از جنس تیرگان را فراتر از جشن دانست و آن‌ها را حرکت‌هایی مدنی در راستای نزدیکی بیشتر مردم به یکدیگر توصیف و سپس از ژاله آموزگار محقق و پژوهشگر حوزه اساطیر و فرهنگ ایران باستان و عضو شورای سیاستگذاری باشگاه نوروز برای همراهی در این گفتگو دعوت کرد.
فرهنگ، عامل نزدیکی ملت‌ها
ژاله آموزگار در این زمینه ضمن اشاره به صحبت‌های دبیرکل کمیسیون ملی یونسکو- ایران گفت: تنها با فرهنگ است که ملت‌ها می‌توانند به یکدیگر نزدیک شوند. هر چه فرهنگ گسترده‌تر شود، جنگ‌ها کمتر می‌شود.
وی با اشاره به سابقه جشن تیرگان توضیح داد: در گاه‌شمار باستانی ما، ۳۶۵ روز سال به ۱۲ ماه ۳۰ روزه تقسیم می‌شد. ۵ روز و چند ساعت باقی‌مانده از طول مدت گردش زمین، «پنجه دزدیده» نام داشت که بعدها به «خمسه مسترقه» معروف شد. این ۱۲ ماه همان نام‌هایی را داشتند که امروز هم دارند اما «هفته» به مفهوم امروزی، وجود نداشت. روزها هر کدام نامی داشتند و تقارن نام روز و نام ماه، زیربنای یک جشن ماهانه می‌شد. از آنجا که نام‌گذاری ماه‌ها از منطقی متناسب با رویدادهای طبیعی پیروی می‌کرد، تقارن روز تیر از ماه تیر یعنی سیزدهمین روز از ماه اول تابستان، به‌دلیل مناسبت‌هایی طبیعی قابل تفسیر است.
این پژوهشگر ضمن اشاره به اینکه بیشتر ایران‌شناسان نام تیر را غربی‌شده نام تیشتر یا همان ایزد باران می‌دانند به تشریح نبرد الهه باران با اهریمن خشکسالی و نیز داستان آرش کمانگیر و نسبت آن با جشن تیرگان پرداخت.
آموزگار در ادامه روز قلم را مناسبت دیگر برای روز تیرگان عنوان کرد و براساس متون کهن و مستنداتی از نوشته‌های ابوریحان بیرونی به ارائه توضیحاتی در این زمینه پرداخت.
فلسفه آب‌بازی در جشن تیرگان از دیگر سرفصل‌هایی بود که آموزگار براساس متن ابوریحان بیرونی نکاتی را درباره آن مطرح کرد. رسم «درست کردن دست‌بند تیر و باد» هم از رسوم تازه‌تر جشن تیرگان است که در این گفتار به آن اشاره شد.
این پژوهشگر با اشاره به برگزاری جشن تیرگان در دو نوبت گفت: اولین جشن در ۱۳ تیر به نام تیرگان کوچک و دومی در روز ۱۴ تیر به نام تیرگان بزرگ برگزار می‌شد. این جشن‌ها ۶ روز ادامه داشت و مناسبت آن رسیدن خبر به زمین خوردن تیر آرش و تعیین مرز ایران و توران بود.
ما سرزمین جشن‌ها بودیم. به هر مناسبتی آوای شادی سرمی‌دادیم و آیین‌های‌مان را همچون گیاهی در پناه سنگ، با پوششی از جشن و شادمانی از دیرباز تا امروز زنده نگه داشتیم. جشن تیرگان هم که آیینی کهن و سنتی دیرپاست، باشد که جاودانه بماند.
یزد، بستری مناسب برای برپایی آیین‌ها و مراسم باستانی
در بخش بعدی، سید مصطفی فاطمی مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد درباره برگزاری آیین تیرگان در این شهر توضیح داد: یزد به دلیل همزیستی مسلمانان، زرتشتیان و یهودیان، شرایط متفاوتی دارد و معمولا آیین‌ها و مراسم‌ها در آن به‌صورتی باشکوه برگزار می‌شود. همگرایی در میان اقوام مختلف در این شهر وجود دارد. ما در آیین عاشورا و تاسوعا شاهد حضور زرتشتیان هستیم و در مراسم‌های مرتبط با زرتشتیان، شاهد حضور مسلمانان هستیم.
وی با اشاره به برگزاری جشن‌های مختلف در شهر یزد گفت: در جشن تیرگان هم آیین خاصی در شهر یزد برگزار می‌شود. روایت مشهود و معروف در شهر یزد درباره جشن تیرگان این است که بعد از ۷ سال خشکسالی در زمان پادشاهی فیروز در روز ایزد باران، بارانی می‌بارد و مردم به همین مناسبت جشن و شادی برپاکردند.
فاطمی به جزییات برخی رسوم دیگر این جشن مانند جشن‌خوانی، دست‌بند باد و فال کوزه در یزد اشاره کرد و ادامه داد: همین تنوع آیین‌ها در یزد یکی از جذابیت‌های این شهر است که شما می‌توانید در یک هفته جشن‌های متنوعی را در این شهر ببینید.
وی با اشاره به اینکه «محل‌هایی که جوی آب دارد محل‌های مناسب‌تری برای برگزاری جشن‌ها در یزد است» به معرفی برخی مناطق این شهر که جشن‌های تیرگان در آن برگزار می‌شود، پرداخت. اشاره به شعرخوانی و بازخوانی متون ادبی کهن برای بزرگداشت روز قلم هم از دیگر نکاتی بود که فاطمی در سخنان خود به آن اشاره کرد.
فاطمی درباره برگزاری مراسم «تیرباد» در سال جاری هم گفت: امسال هم مراسم‌هایی برگزار شد اما نه به شکل همگانی که هر سال در کوچه‌ها برگزار می‌شد. ما امسال مراسم زنان زرتشتی را در محله زرتشتیان داشتیم. مراسم جشن‌خوانی و فال کوزه هم در سایر نقاط برگزار شد اما به‌دلیل شرایط کرونایی همه این آیین‌ها به شکل محدودتر از همیشه بود و صورت عمومی همیشگی را نداشت.
