به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، ادبیان و سخنوران صاحب نام بسیاری هستند که برخلاف اصالت ایرانی خویش آنچنان که باید و شاید در این سرزمین شناخته شده نیستند؛ این موضوع وقتی حساسیت های بیشتری را برمی انگیزد که برخی از این چهره‌ها به دلایل متعدد ادبی، فرهنگی و جغرافیایی در خارج از ایران بسیار بیشتر مورد وثوق و شناخت قرار دارند.
جمال‌الدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد، متخلص به نظامی و نامور حکیم نظامی (زادهٔ ۵۳۵ هـ. ق در گنجه– درگذشتهٔ ۶۰۷–۶۱۲ هـ. ق) شاعر و داستان‌سرای ایرانی پارسی‌گوی در سده ششم هجری (دوازدهم میلادی)، که به‌عنوان صاحب سبک و پیشوای داستان‌سرایی در ادبیات پارسی شناخته شده‌است یکی از همین ناموران است.
نظامی در زمرهٔ گویندگان توانای شعر پارسی است که نه‌تنها دارای روش و سبکی جداگانه است، بلکه تأثیر شیوهٔ او بر شعر پارسی نیز در شاعرانِ پس از او آشکارا پیداست. نظامی از دانش‌های رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، فلسفه، علوم اسلامی، فقه، کلام و زبان عرب) آگاهی گسترده‌ای داشته و این ویژگی از شعر او به روشنی دانسته می‌شود.
از زندگانی نظامی اطلاعات دقیق در دست نیست و دربارهٔ سال تولد و وفات او نقل‌های تذکره‌نویسان مختلف است. آنچه مسلم در شهر گنجه می‌زیست و در همین شهر وفات یافت است.
روز ۲۱ اسفند در تقویم رسمی ایران روز بزرگداشت نظامی گنجوی است اما همان گونه که آرامگاه نظامی گنجوی، در حاشیه غربی شهر گنجه (در جمهوری آذربایجان) قرار دارد، توجه و اقبالی که به نظامی در این کشور به ویژه در سال های اخیر صورت گرفته، بسیار بیشتر از ایران است؛ چنانچه سال ۲۰۲۱ در جمهوری آذربایجان به عنوان سال نظامی نامگذاری شده است.
این اقدام البته باعث بروز حساسیت هایی در راستای معرفی و ارج نهادن به این چهره ادبی در ایران شده به صورتی که قرار است که پیش همایشی در تابستان (همایش اصلی در اسفندماه ۱۴۰۰ است) برای نظامی برگزار شود.
اما اگر نظامی در آذربایجان مدفون نبود و چنین توجهی را از این کشور دریافت نمی کرد، این حساسیت نسبت به مفاخر ایرانی شکل می گرفت؟ اساسا شناخت نسل های متاخر به بزرگان متقدم زبان و سخن فارسی تا چه اندازه است؟ آیا برای پاسداشت و معرفی و تجلیل از این ناماوران و معرفی آنان به نسل های بعدی بهانه ای نیاز است؟
ایران سرزمین سخن است
میرجلال الدین کزازی روز پنجشنبه در گفت وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا و در توضیح جایگاه و پایگاه نظامی به عنوان یکی از سخنوران کمتر شناخته شده در شعر و ادب پارسی بیان کرد: ایران سرزمین سخن است؛ از کهن ترین روزگاران تاکنون. برترین هنر همواره در ایران هنری بوده است و هنوز نیز کمابیش هست که در زبان رخ می دهد.
وی افزود: از همین روی سخنورانی بزرگ و نامدار در ایران پرورده شده اند، شگفتی آفریده اند؛ سخنورانی در آن میان آنچنان که سزاوارشان است در ایران شناخته نشده اند و در پی آن به شایستگی ارج نهاده نیز نه.
زیرا آنان با همه شکوه و شگرفی که از آن برخوردارند در سایۀ سخنوارن نام آور و بی مانند ایرانی که در ستیغ سخن پارسی ایستاده اند، مانده اند. نظامی هرچند به اندازه این سخنوران گمنام یا در کناره نمانده است به هر روی به اندازه آنان (سخنورانی مانند فردوسی، خیام، مولانا، سعدی و حافظ) در ایران شناخته نیست یا درباره او ادبدانان و سخن شناسان چنانچه می سزد نپژوهیده اند و کتاب ننوشته اند.
این استاد دانشگاه تصریح کرد: اما نظامی در بیرون از مرزهای ایران سخنوری است که بدان پرداخته اند. یکی از سخنورانی که شاید بتوانیم گفت در سرزمین های دیگر بیش از سرزمینی که زادگاه و پرورد جای اوست، ارج و ارز یافته است.
اما نظامی یکی از بزرگان سخن پارسی است. می توانم گفت در کنار آن سخنوران شگرف شگفتی آفرین که نام برده شد، بر ستیغ جایی یافته است. در قلمرویی از سخن پارسی نظامی برترین است. آن قلمرو، قلمرو داستان های بزمی و عاشقانه است.
وی افزود: درست است که این گونه از داستان سرایی سالها پیش از نظامی در ایران بنیاد گرفته است؛ بزمنامه هایی چند، سخنوران آفریده اند که نامورترینشان ویس و رامین می تواند بود که داستانی بوده است باستانی به زبان پهلوی که فخرالدین اسعد گرگانی آن را با زبانی شکرین در پارسی سروده است.
سخنورانی دیگر نیز بزمنامه داشته اند مانند عنصری بلخی که به دریغ باید گفت از میان رفته است اما نظامی این شیوه در سخن گستری را به فرازنای آن فرابرده است.
این نویسنده، مترجم تاکید کرد: به همان سان که سخنور برترین در رزمنامه سرایی فردوسی و در رازنامه سرایی مولاناست، نظامی هم در بزمنامه سرایی سخنوری است که در ارج و ارزش همتایی نمی تواند داشت.
نظامی برترین بزمنامه سرای ایران و جهان است
مترجم انه‌اید اثرِ ویرژیل (برندهٔ جایزهٔ کتاب سال ۱۳۷۹) در پاسخ به این پرسش که آیا سبک نوشتاری و سبک عراقی که نظامی در آن قالب به شعر و داستان سرایی پرداخته است، تاثیری در کمتر شناخته شدن و فاصله داشتن مخاطب ایرانی و پارسی زبان از وی داشته است؟ یادآور شد: این پرسشی است نغز که نیاز به بررسی و درنگ بیشتر دارد؛ شما می خواهید گفت که اگر نظامی آن چنان که می سزد شناخته نیست و آوازه نیافته است از آنجاست که به شیوه عراقی سخن می سراید.
این را باید بررسید؛ باریک بین، سخن سنجانه، دانشورانه که اگر فردوسی و مولانا بیشتر جای در فرهنگ و اندیشه و دل ایرانیان یافته اند آیا بازمی گردد به زبانی که آنان به کار می بردند؟ اما آنچه هم اکنون در پاسخ بدین پرسش می توانم گفت این است که در قلمرو غزل سخنورانی می بینیم که بالا برافراشته‌اند و آوازه ای بلند یافته اند که شیوه سخنوریشان همان دبستان عراقی است: حافظ و سعدی.
نویسنده کتاب دفتر دانایی و داد (۱۳۹۱) ادامه داد: نظامی شاهکارهای بزمی ایران را در قلمرو داستان سرایی پدید آورده است. برترین بزم نامه او خسرو و شیرین است.
پس از خسرو و شیرین، لیلی و مجنون. نظامی پنج گنج بنیاد نهاده و اندوخته است اما از این پنج گنج دو گنج به یکبارگی بزمنامه یا داستان بزمی می تواند بود.
وی افزود: گنج دیگر که گنجینه راز یا مخزن الاسرار نام دارد سروده ای است اندرزین. به گونه ای رازنامه است. گنج دیگر او که اسکندرنامه خوانده می شود، رزم نامه است. گنجی دیگر که شاید ناشناخته تر مانده است در پیوسته ای است شگفت انگیز به نام هفت پیکر، بهرام نامه. ساختار این درپیوسته ساختاری است بی پیشنه و رازآلود.
از دیدی این ساختار بسیار کهن است؛ برمی گردد به روزگاران دیرین در داستان گویی و داستان سرایی و داستان نویسی که ساختاریست خاورانه.
کزازی خاطرنشان کرد: آن ساختار همان است که آن را داستان در داستان می نامیم؛ ساختار هفت پیکر از سویی دیگر ساختاریست اخترشناختی. لیک نمی خواهم از این بیش به این زمینه بپردازم.
به هر روی نظامی به پاس خسرو شیرین و سپس لیلی و مجنون، برترین بزمنامه سرای ایران و پروا ندارم که بگویم حتی جهان است.
گورگاه ناماوران ایرانی علت غفلت از آنها نیست
مولف اثر نامهٔ باستان؛ ویرایش و گزارش شاهنامهٔ فردوسی (۱۳۷۹-۱۳۸۷) در تشریح این پرسش که تلاش هایی برای تحریف تاریخی در مورد شاعرانی مانند مولانا و نظامی که مقبره هایی خارج از ایران دارند از سوی جامعه میزبان صورت گرفته است. ضمن این که به صورت عمومی هر نسل شناخت ما از شاعران و ادبیان پارسی زبان نسبت به نسل قبل کمتر می شود؛ شما پیشنهادی برای بهبود این وضعیت دارید؟ پاسخ داد: اگر آرامگاه سخنوران یا دیگر ناماوران فرهنگ و ادب ایران در دلبستگی یا گراییدن یا پرداختن به آنان کارکردی داشته باشد این کارکرد دامنه ای تنگ خواهد داشت.
سخنورانی بزرگ را می شناسیم که گورگاهشان در ایران است اما همچنان ناشناخته مانده اند. تنها سخندانان، استادان زبان و ادب پارسی و کسانی که به هر انگیزه ای با این سخن آشنایی دارند، آنان را می شناسند.
وی افزود: یک نمونه برجسته برای شما بیاورم؛ خاقانی. خاقانی از دید من برترین چامه سرای ایران است. گورگاه او در تبریز است؛ در گورستانی که شماری از نامداران ایران در آن آرمیده اند. در کوی سرخاب.
آن گورستان مقبره الشعرا نام دارد.اما خاقانی را حتی کمتر از نظامی در ایران می شناسند.
این استاد دانشگاه در توضیح این مطلب که گمنامی برخی از سخنوران ایرانی در ایران را نمی توان به محل دفن آنان در خارج از ایران تقلیل داد، گفت: داستان ژرف تر و بنیادین تر از آن است که این پرسمان و این پدیده فرهنگی و اجتماعی را به آرامگاه فروبکاهیم.
سخنورانی بزرگ و نامدار همانند کسانی که از آنان نام برده شد هم آنچنان که می سزد و می شاید شناختۀ ایرانیان کنونی نیستند.
کزازی تصریح کرد: یک خاستگاه این پدیده دریغ انگیز هنجارهای زمانه است. گسلی که در میانه ایرانیان امروز به ویژه جوانان با فرهنگ و پیشینه ایرانی پدید آمده است.
دو دیگر این است که ابزارهای آگاهی رسانی نو جای خواندن و کتاب را گرفته اند.
وی افزود: خاستگاه و بستر دیگر که به دریغ می باید گفت از آن است که این رسانه ها خوگیر هستند و بازتاب فرهنگ ایران و زبان پارسی در آنها بسیار ناچیز است.
این است که حتی کسانی که به این رسانه ها مبتلا هستند، نمی توانند با این زمینه درخشانِ بی‌مانند نازش خیز که فرهنگ و سخن ایرانیست آشنا باشند.
