به گزارش خبرنگار فرهنگی ایرنا، امروز ۲۱ جولای، سالمرگ جرجی زیدان تاریخ‌نگار، داستان‌نویس، و روزنامه‌نگار عرب‌زبان لبنانی است که با وجودعمر کوتاه پنجاه و دو ساله‌اش (۱۸۶۱-۱۹۱۴) به زعم قاطبه پژوهشگران و اهالی تاریخ و ادب عرب، سهم او در معرفی و آشنایی جهان عرب با فرهنگ و تاریخ خود در قالب شش اثر پژوهشی سترگ، ۲۳ رمان تاریخی و تأسیس قدیمی‌ترین نشریهٔ تاریخ اندیشه و ادبیات عرب (نشریه الهلال که از ۱۸۹۲ و با گذشت ۱۲۹ سال از تاسیس آن) که هنوز نیز دایر است، غیر قابل انکار است.
جرجی زیدان کیست؟
جرجی زیدان، روزنامه‌نگار، ادیب، داستان‌نویس و مورخ عرب، که در کشورمان بیشتر او را با اثر ماندگار و ارزشمند پژوهشی‌اش -مجموعه دو جلدی تاریخ تمدن اسلام- می شناسند در ۱۴دسامبر ۱۸۶۱ (۲۳ آذر ۱۲۴۰ شمسی / ۱۱ جمادی‌الثانی ۱۲۷۸ ) در «عین جنوب» از روستاهای بیروت در کشور لبنان در خانوادهای از طبقه فرودست و به نسبت پرجمعیت متولد شد.
با وجود تمام تنگاناهای مالی، خانواده زیدان، جرجی را در پنج سالگی به مدرسه فرستادند تا به فراگیری زبان انگلیسی و فرانسه بپردازد. باتمام فراز و فرودهای زندگی و مدتی ترک تحصیل به سبب تنگناهای مالی خانواده و کمک خرج خانواده بودن با کار در یک ساندویچ فروشی محلی، جرجی زیدان در نهایت تحصیلات خود را تا سطح دیپلم در مدرسه شبانه‌روزی به پایان رساند و به سب علاقه به رشته پزشکی وارد دانشگاه شد اما تنها پس از یک سال تحصیل در دانشکده طب به جرم شرکت در یکی از اعتراض دانشجویان به مدیران دانشکده اخراج شد.
همه این مسائل دست به دست هم دادند تا زیدان قید حضور مجدد در دانشکده را بزند و ناامید از امکان ادامه تحصیل در کشورش، راهی مصر شد. اما همین نقل مکان از لبنان به مصر آغاز مسیر شکوفایی ادبی و عمق بخشیدن به نگاه پژوهشی جرجی زیدان را فراهم کرد.
آغاز کار ادبی با فعالیت رسانه‌ای در نشریات
زیدان در مصر مدت یک سال نشریه الزمان را اداره کرد. در سال ۱۸۸۴میلادی در حمله مصر به سودان، به عنوان مترجم، شرکت کرد. در ۱۸۸۶ میلادی سرپرستی مجله المقتطف را به عهده گرفت و به مدت دو سال نیز عهدهدار مدیریت مدرسه «العبیدیه» قاهره بود.
اما سرانجام او مهمترین قدم خود در راستای راه‌اندازی نشریه‌ای با مدیریت و نگاه ادبی-تاریخی خود را در اواخر سال ۱۸۹۲ میلادی با راه‌اندازی مجله الهلال برداشت.
همزمان با راه‌اندازی این مجله، جرجی زیدان مسیر نگارش و پژوهش در حوزه تاریخ و فرهنگ عرب را که تا پیش از آن چندان مورد توجه تاریخ‌پژوهان و نویسندگان این منطقه نبود به عنوان رسالت قلم و کار فرهنگی خود برگزید.
زندگی علمی زیدان بسیار پر بار بود و آثار فراوانی از خود به جای گذاشت که از جمله می‌توان به آثاری چون تاریخ مصر الحدیث، تاریخ التمدن الاسلامی، تاریخ الماسونیه، تاریخ العرب قبل الإسلام، تراجم مشاهیر الشرق، التاریخ العام، تاریخ انکلترا، تاریخ الیونان و الروم، مجله الهلال در ۲۳ مجلد، الفلسفة اللغویه، تاریخ اللغة العربیه، انساب العرب القدماء، علم الفراسة الحدیث، طبقات الامم و عجائب الخلق و دوازده داستان تاریخی درباره تاریخ عرب به عنوان برخی از مهمترین آثار این نویسنده و پژوهشگر نام برد.
تاریخ تمدن اسلام؛ نگاهی علمی به یکی از مهمترین فصل‌های تاریخ جاهن
یکی از برجستهترین آثار زیدان، تاریخ تمدن اسلامی است که نخست به صورت مقالههای مسلسل در مجله الهلال و سپس به صورت کتابی مستقل در پنج مجلد به چاپ رسید. زیدان برای پرهیز از حجیم شدن کتاب، از ذکر منابع و مآخذ در جلد اول خودداری کرد، اما شبلی نعمانی هندی (از منتقدان ادبی شناخته شده جهان عرب در آن زمان) در نامهای به زیدان این کار را نقد کرد و زیدان نیز از جلد دوم به بعد منابع تمامی ارجاعات و نوشته‌هایش در کتاب ذکر کرد.
زنده‌یاد عبدالحسین زرین‌کوب در صفحه ۱۴۷ کتاب تاریخ ایران بعد از اسلام درباره کتاب تاریخ تمدن اسلام به قلم جرجی زیدان نوشته است: پیش از زیدان، تاریخ نگاری اسلامی در اشکال «تاریخ خبر»، «صورت وقایع نگاشتی» و اشکال فرعی، یعنی «تاریخ نگاری دودمانی»، «تقسیم برحسب طبقات» و «تنظیم تبارشناختی» خلاصه می شد و آثار تاریخی در قالب «تواریخ عالم»، «تواریخ محلی یا ناحیهای» و «تواریخ معاصر و خاطرات» قلمی و نوشته می‌شد.
اما زیدان نه یک مورخ روایتی، نه یک وقایع نگار و نه یک سالنامهنگار است، بلکه او را باید فیلسوف و جامعه شناس تاریخ خواند که یکی از دوره های مهم تاریخی جهان، یعنی دوره تمدن اسلامی را با شیوهای علمی به نگارش در آورده است. وی همچون ابن خلدون، فیلسوف بزرگ تاریخ اسلامی، در پی یافتن علل حوادث است، نه نقل وقایع.
همچنین عبدالحسین بینش در مقاله پژوهشی روش شناسی جرجی زیدان در نگارش تاریخ تمدن اسلامی» نوشته است: مورخان در نگارش تاریخ اسلام تنها به نقل وقایع مهم می پردازند، اما به اسباب ارتباط دهنده آن‌ها با یکدیگر کمتر اشاره می کنند و به گونه ای نیست که علت یابی و دقت در آن‌ها موجب آسودگی خرد آدمی گردد و یا ذهن خواننده به حقیقت حال آن امّت پی ببرد.
با این وجود، ما آنان را در این کار معذور می پنداریم، چرا که اوضاع زمانه، آن‌ها را از پرداختن به علل حوادث باز می داشته است، زیرا رویدادها به گونهای هستند که مورخ باید یکی از دو سوی آن‌ها را پیروز بداند، و آنان از همین مطلب پرهیز داشته اند. شاید عذرهای دیگری نیز در کار بوده است، اما امروزه دیگر چنین موانعی وجود ندارد.
سنت شکنی جرجی زیدان در روایت تاریخ تمدن اسلام
زیدان سنتی را در تاریخنگاری بنیاد گذاشته که پیش از او در میان مورخان سابقه نداشت؛ و انجام این کار هر چند با دشواری روبهرو بود، اما او تا رسیدن به هدف، آن را دنبال کرد.
خود زیدان آن گونه که در مقدمه ترجمه مجموعه دو جلدی تاریخ تمدن اسلام که توسط علی جواهرکلام ترجمه و به همت نشر امیرکبیر منتشر شده است مینویسد: ما با پشتکار هر چه تمام، درصدد برآمدیم تا عوامل سازنده تمدن اسلامی را بکاویم و اسرار آن را تا جای ممکن آشکار سازیم، و این کار را به شیوهای که تاکنون تاریخنگاران عرب بدان دست نیازیده بودند، به انجام رساندیم. ما کوشیدهایم تا رویدادها را به اسباب و علل آن‌ها ارجاع دهیم و روابط میان آن‌ها را بیان کنیم و آن‌ها را با احکام عقلی و نوامیس عمران تطبیق دهیم. (چاپ چهارم / سال انتشار ۱۳۹۴ / صفحه ۷)
به این ترتیب و بنا به آرای قاطبه کارشناسان و منتقدان می‌توان گفت، زیدان با نگاه فلسفی و علمی خود، تاریخنگاری را، هم در صورت متحول کرد و هم در محتوا. او به جای همه اَشکال تاریخ نگاری، شیوه نگارش تمدنی را برگزید و با دخالت دادن عنصر عقل و علم، بسیاری از خرافهها و گزافهها را از صحنه تاریخ اسلام پاک کرد.
به نقل از عبدالحسین بینش، زیدان به جای تاریخ «رویدادنگار» به نگارش «تاریخ مفهومی» پرداخت و به جای «تاریخ رسمی»، «تاریخ علمی» نگاشت، و گویی که این شیوه بیش از هر چیز به روشن شدن مسائل مربوط به شئون مدنی و احوال اداری و مذهبی جامعه اسلامی کمک کرده است.
جایی دیگر باز از قلم زیدان می‌خوانیم: شکی نیست که تاریخ اسلام یکی از مهمترین تواریخ عمومی جهان است. زیرا تاریخ مزبور عبارت از تاریخ تمدن سراسر جهان در قرون وسطی است و یا بهتر بگوییم تاریخ اسلام مانند حلقه‌ای است که تاریخ دنیای قدیم را به تاریخ جدید وصل می‌کند. از تاریخ اسلام، تمدن جدید سر زده و تمدن دنیای قدیم به آن پایان یافته است. سال‌ها بود که ما به مطالعه تاریخ اسلام مشغول بودیم و همین که از امور مجله الهلال فارغ می‌شدیم به تاریخ اسلام می‌پرداختیم و بر حقایق تاریخی اسلام تعلیق و حاشیه می‌نگاشتیم و یادداشت می‌کردیم به این امید که روزی تاریخ مفصلی در آن باره بنویسیم. (همان؛ ص ۱۱)
رمان‌های تاریخی جرجی زیدان
بیشتر شهرت زیدان به سبب داستان‌های تاریخی اوست و زیدان را پیشگام این نوع ادبی می‌دانند. زیدان ۲۲ داستان تاریخی دارد که اولی المملوک‌الشارِد (چاپ ۱۸۹۱) و آخری شجرة الدّر (چاپ ۱۹۱۴) است. از این میان، ۱۷ داستان به تاریخ عرب و اسلام تا عصر صلاح‌الدین ایوبی بر می‌گردد، چهار داستان متعلق به تاریخ جدید مصر و یکی هم متعلق به تحولات عثمانی است.
عبدالحسین بینش در مقاله پژوهشی «روش شناسی جرجی زیدان در نگارش تاریخ تمدن اسلامی» نوشته است: زیدان تحت تأثیر و نفوذ داستان‌نویسان اروپایی، به خصوص والتر اسکات و الکساندر دوما، بوده و گرچه نتوانسته به سطح هنری آن‌ها برسد، در این زمینه در ادبیات عرب موفق بوده‌است. در این داستان‌ها زیدان قصد دارد وقایع گذشته را در روند دگرگونی حیات سیاسی عرب روایت کند؛ از این‌رو، جنبه تعلیمی و سرگرمی داستان‌ها بر جنبه هنری آن‌ها برتری دارد. داستان‌های وی طرح ساده‌ای دارند. محور اصلی این داستان‌ها، عشق مجازی به مسحورکنندگی زنی است که غالباً واقعیت مستند تاریخی ندارد.
وی واقعیت‌های تاریخی را با این عشق مجازی می‌آمیزد و با نثری ساده و ایجاد کشمکش و تعلیق و هیجان، خواننده را تا پایان با خود همراه می‌کند. داستان‌های وی بارها تجدید چاپ و به فارسی، ترکی، هندی، روسی، آلمانی و برخی زبان‌های دیگر ترجمه شده است.
ارادت به حضرت علی(ع)
در پایان این نوشتار ذکر این نکته از کتاب امام علی(ع) خورشید بی غروب به قلم محمدابراهیم سراج خالی از لطف نیست که در روایتی تحت عنوان بالاتر از مسیح (ع) به نقل از جرجی زیدان نوشته است: «اگر بگویم مسیح از علی(ع) بالاتر است عقلم اجازه نمی‌دهد، و اگر بگویم علی(ع) از حضرت مسیح(ع) بالاتر است دینم اجازه نمی دهد.»
همچنین ناگفته نماند که مجله «الهلال» که او سال ۱۸۹۲ پایه‌گذاری کرد، هنوز هم با گذشت ۱۲۹ سال از تاسیس ماهانه منتشر می‌شود و یکی از قدیمی‌ترین نشریات زنده‌ای است که به فرهنگ، هنر و مسائل اجتماعی و تاریخی جهان عرب می‌پردازد.
