همشهری آنلاین _ رابعه تیموری: تصور اینکه در کنار سنگ مزار درگذشتگان برای عده‌ای کار و کسب راه بیندازند، دشوار بود. همین امر سبب شد مدتی پس از مطرح شدن آن از سوی مدیر آستان امامزاده عبدالله(ع)، کفش و کلاه کنیم و راهی آرامستان امامزاده شویم تا چگونگی اجرای آن را شاهد باشیم.
آرامستان در سکوت فرو رفته و تک و توک زائرانی که دل‌شان هوای عزیزان درگذشته را کرده، کنار سنگ مزارهای صاف و موزاییک‌مانند آرامستان مشغول فاتحه‌خوانی و دل سبک کردن هستند. در ورودی بعضی از حیاط مزارها بسته و بعضی از آنها نیمه باز است، ولی در یکی از حیاط مزارها که نزدیک دفتر فرهنگی آستان قرار گرفته، باز است و افراد زیادی به داخل آن رفت و آمد دارند. قبور حیاط را همسطح کرده‌اند و فقط بعضی از سنگ مزارها برجستگی دارند. درختان این حیاط مزار جوان و کم شاخ و بار هستند و بر خلاف سایر حیاط مزارهای آرامستان، باعث ناامنی فضای آن نمی‌شوند. آرامگاه‌های خانوادگی که دور تا دور حیاط قرار گرفته‌اند بر خلاف آرامگاه‌های خانوادگی حیاط‌های دیگر آرامستان، ظاهر مرتبی دارند و در و پنجره‌های آنها یک شکل و هماهنگ هستند. این حیاط‌مزار «صحن شهدا» نامگذاری شده و تابلو نام حیاط مزار هم تازه و نونوار است. از پشت درهای بسته یا نیمه باز آرامگاه‌های خانوادگی صحن شهدا، صدای حرکت چرخ‌های خیاطی و اختلاط افرادی که در داخل آرامگاه مشغول کارند به گوش می‌رسد.
- یک فاتحه نثار خفتگان خاموش
در کنار اغلب آرامگاه‌های خانوادگی تابلوهای کوچکی با عنوان «کارگشایی» نصب شده و در کنار این عنوان، نام‌های خانوادگی صاحبان مقبره‌ها ذکر شده است. در غرفه‌های کارگشایی کارگاه‌های مختلفی مانند خیاطی، چرم‌دوزی، انگشترسازی، منبت‌کاری و تزیینات کوزه دایر شده تا افراد جویای کار که توانایی خرید یا اجاره کارگاه را ندارند، در این مکان‌ها به آموزش و تولید صنایع‌دستی بپردازند. کف غرفه‌های کارگشایی با موکت فرش شده، اما قسمت‌هایی را که قبر وجود دارد، نپوشانده‌اند و تصاویر درگذشتگان و نوشته‌های سنگ مزار آنها مشخص است. بسیاری از افرادی که پس از مدت‌ها این در و آن در زدن نتوانسته‌اند برای خود کار و کسبی راه بیندازند، حالا باز شدن گره زندگی خود را مدیون همسایگی با این خفتگان خاموش می‌دانند. «مریم» از بانوان سرپرست خانوار است که پس از آموزش در یکی از کارگاه‌های خیاطی حیاط مزار مشغول کار شده است. او می‌گوید: «من اشخاصی را که اینجا مدفونند، نمی‌شناسم، اما آنها را صاحبخانه‌هایی مهربان می‌دانم که با دست و دلبازی ما را در خانه خود پذیرفتند و هر روز صبح که وارد کارگاه می‌شوم برای آنها فاتحه می‌خوانم.»
- امنیت برقرار است
«سمیه یداللهی» از بانوان کارآفرینی است که در یکی از آرامگاه‌های خانوادگی و همراه ۴ بانوی دیگر به تولید پوشاک مشغول است. او می‌گوید: «مدت‌ها به دنبال کارگاه بودم، اما مبلغ ودیعه و اجاره‌بهای کارگاه‌ها بسیار بالاست و ما توانایی پرداخت آن را نداریم. وقتی خبر اجرای این طرح در امامزاده عبدالله(ع) را شنیدیم تصمیم گرفتیم در این غرفه‌ها مستقر شویم تا کارمان رونق بگیرد. » یداللهی و همکارانش که از آذر پارسال در حیاط مزار کار می‌کنند از امنیت فضای آن رضایت دارند. او می‌گوید: «خادمان فرهنگی آستان در ساعات مختلف روز به حیاط مزار سرکشی می‌کنند تا برای اعضای کارگاه‌ها مشکلی ایجاد نشود.» یداللهی کمبود آب را مهم‌ترین مشکل تولیدکنندگان صحن شهدا می‌داند و می‌گوید: «در صحن شهدا افراد زیادی مشغول کارند و زمان قابل توجهی را در حیاط مزارهای صحن می‌گذرانند، اما شیر آب در دسترس نیست و برای آوردن آب آشامیدنی و آب مورد نیاز کولر آبی باید مسافت زیادی را طی کنند.»
بسیاری از کارگاه‌های حیاط مزار را گروه‌های جهادی و سمن‌های مردم‌نهاد تجهیز کرده‌اند. «حمید ادیبی» عضو گروه جهادی مؤسسه خیریه فاطمه‌الزهرا(س) است و در صحن شهدا کارگاه آموزش و تولید محصولات چرمی راه‌اندازی کرده است. ادیبی می‌گوید: «بانوان سرپرست خانوار یا افراد کم‌بضاعت جویای کار در این کارگاه دوره آموزشی رایگان را می‌گذرانند و پس از آموزش در همین کارگاه یا کارگاه‌های دیگر مشغول کار می‌شوند.» خیّران گروه جهادی ابزار و لوازم مورد نیاز کارآموزان را تهیه می‌کنند و زمینه عرضه و فروش محصولات هنری افراد آموزش دیده را به وجود می‌آورند. در کارگاه تولید چرم تعداد زیادی آموزش دیده و اکنون ۵ نفر مشغول کار هستند.
- افراد زیادی صاحب کار و مهارت شدند
یکی از بزرگ‌ترین آرامگاه‌های خانوادگی حیاط مزار به کارگاه تولید پوشاک تبدیل شده وچرخ خیاطی و لوازم مورد نیاز برای آموزش و کار ۱۴ نفر فراهم شده است. در این کارگاه که آرامگاه خانواده «نوریانی» است، گروه جهادی کریم اهل‌بیت(ع) آموزش کارآموزان و تأمین تجهیزات کارگاه را بر عهده دارد. «زهره مهری» عضو گروه جهادی و سرپرست کارگاه است. او می‌گوید: «در مدتی که در حیاط مزار مستقر شده‌ایم بانوان زیادی مهارت کسب کردند و در تولیدی‌های مختلف مشغول کار شدند. در تهیه سفارشات این تولیدی هم از توانایی و مهارت همین افراد آموزش‌دیده استفاده می‌شود.» خانواده نوریانی بارها به کارگاه سر زده‌اند. مهری می‌گوید: «خانواده مرحوم نوریانی از اینکه فضای آرامگاه خانوادگی آنها به محل کسب و آموزش افراد کم‌بضاعت تبدیل شده رضایت دارند و ما را به ادامه فعالیت‌های کارآفرینی در این محل تشویق کردند.»
- صاحبان آرامگاه‌ها ناراضی نیستند
پیش از آنکه آرامگاه‌های خانوادگی به‌عنوان مراکز کارآفرینی و کارگشایی در اختیار اشخاص یا گروه‌های جهادی کارآفرین قرار بگیرد، مسئولان آستان با صاحبان آرامگاه‌ها تماس می‌گیرند تا رضایت آنها را جلب کنند، ولی اگر به صاحبان آرامگاه‌های مخروبه دسترسی نداشته باشند، فضای آرامگاه را مرمت کرده، با حفظ سنگ مزارها به‌عنوان کارگاه‌های کارآفرینی استفاده می‌کنند.
مدیر آستان امامزاده عبدالله(ع) می‌گوید: «اغلب افرادی که در آرامگاه‌های خانوادگی آستان مدفون هستند در دهه‌های ۱۰ و ۲۰ از دنیا رفته‌اند، ولی برای اطرافیان خود عزت و حرمت دارند و حفظ احترام آنها واجب است. اما بازماندگان تعداد زیادی از صاحبان قبور در خارج از کشور زندگی می‌کنند و حتی سال‌ها به مزارها سرکشی نمی‌کنند. این آرامگاه‌های خانوادگی در گذر زمان به اتاق‌هایی مخروبه و آسیب‌زا تبدیل شده‌اند که معتادان و افراد ناباب برای استعمال مواد مخدر و اعمال خلاف قانون به داخل آنها رفت و آمد دارند و امنیت آرامستان‌ها را از بین برده‌اند.» حجت‌الاسلام علیرضایی می‌گوید: «از زمان آغاز طرح تاکنون از سوی هیچ یک از صاحبان آرامگاه‌های خانوادگی در این مورد اعتراضی نداشتیم و طرح مورد استقبال قرار گرفته، اما اگر فردی به اجرای طرح در آرامگاه خانوادگی خود اعتراض کند و اسناد مالکیت قانونی آرامگاه خانوادگی خود را داشته باشد، کارگاه را به آرامگاه دیگری منتقل می‌کنیم.»
- اجاره‌ای دریافت نمی‌شود
صاحب یکی از آرامگاه‌های خانوادگی صحن شهدا تمایلی ندارد نامش در گزارش ذکر شود، اما می‌گوید: «استفاده از آرامگاه‌های خانوادگی برای کارآفرینی ایده خوبی است و من و خانواده‌ام با رضایت و به‌صورت رایگان آرامگاه خانوادگی خود را در اختیار گروه‌های کارآفرینی قرار داده‌ایم تا با نظارت آستان برای افراد نیازمند شغل ایجاد کنند. » او ۲ دستگاه چرخ خیاطی هم به گروه جهادی مستقر در آرامستان خانوادگی خود اهدا کرده تا در ثواب کار خیر آنها بیشتر شریک شود. غرفه‌ها به رایگان در اختیار کارآفرینان و گروه‌های جهادی قرار گرفته است. حجت‌الاسلام علیرضایی می‌گوید: «افراد فعال در کارگاه‌ها در دوره یک یا ۲ ساله در غرفه‌های حیاط مزارها مستقرند و هزینه‌ای برای اجاره کارگاه یا هزینه آب و برق از آنها دریافت نمی‌شود. وقتی توانایی تهیه کارگاه شخصی را پیدا کردند باید کارگاه کارگشایی را ترک کنند تا زمینه توانمندسازی سایر افراد بی‌بضاعت فراهم شود.»
- کتابخانه عمومی و «حیاط سلامت» در آرامستان
از چند ماه پیش عملیات عمرانی و ساماندهی حیاط مزار دیگر آرامستان امامزاده عبدالله(ع) هم آغاز شده تا پس از آماده‌سازی برای افتتاح کتابخانه عمومی مورد استفاده قرار گیرد. حجت‌الاسلام علیرضایی می‌گوید: «در اطراف آستان امامزاده عبدالله(ع) مجتمع‌های مسکونی زیادی وجود دارد و جمعیت قابل توجهی ساکن هستند، اما این محله از کتابخانه عمومی و مراکز فرهنگی محروم است. با افتتاح این کتابخانه زائران و همسایه‌های آستان امامزاده عبدالله(ع) از سالن مطالعه و ۱۲ هزار جلد کتاب امانی با موضوعات متنوع برخوردار می‌شوند.»
حیاط مزار دیگر آرامستان امامزاده عبدالله(ع) هم برای ارائه خدمات پزشکی رایگان در نظر گرفته شده و پس از آماده‌سازی فضای حیاط مزار، برای ارائه خدمات بهداشتی و پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مدیر آستان می‌گوید: «بیش از ۷۰ پزشک، داروساز، ماما، پرستار و اعضای کادر درمان خادم افتخاری آستان امامزاده عبدالله(ع) هستند و علاقه‌مندند به زائران امامزاده خدمت کنند. برای استفاده مناسب از این ظرفیت یکی از حیاط مزارها را به نام «حیاط سلامت» نامگذاری می‌کنیم و این گروه از خادمان افتخاری در زمان‌هایی خاص به مداوای رایگان بیماران می‌پردازند و به شهروندان و زائران خدمات بهداشتی ارائه می‌کنند.
۲۱ حیاط مزار در آرامستان امامزاده عبدالله(ع) وجود دارد.
۶۲ کارآفرین و گروه جهادی در حیاط مزارهای امامزاده عبدالله(ع) در رشته‌های هنری مختلف به کارآفرینی پرداخته‌اند.
- سنگ مزارها حفظ می‌شود
آرامستان امامزاده عبدالله(ع) از جمله آرامستان‌های ویژه و خاص کشور است که قدمتی تاریخی دارد و ایرانیان نامدار و تأثیرگذاری در خاک آن آرمیده‌اند. در طرح همسطح‌سازی قبور صحن اصلی و حیاط مزارهای این آرامستان، آسیب دیدن مزار درگذشتگان و به‌ویژه قبور افراد نامدار از دغدغه‌های مهم صاحبان قبور و اهالی فرهنگ و تاریخ کشور به شمار می‌آید. مدیر آستان امامزاده عبدالله(ع) تأکید می‌کند در طرح ساماندهی حیاط مزارها حرمت قبور درگذشتگان حفظ می‌شود و سنگ مزارها مسطح نمی‌شود. حجت‌الاسلام جواد علیرضایی می‌گوید: «اداره میراث فرهنگی در حفظ مزار افرادی که قدمتی بیشتر از یک سده دارد، با آستان امامزاده عبدالله(ع) همکاری می‌کند.
در آرامستان امامزاده عبدالله(ع) ۴۳۵ نفر از مشاهیر کشور دفن هستند که حفظ حرمت قبور آنها و سایر اموات را وظیفه شرعی خود می‌دانیم و در طرح ساماندهی حیاط مزارها سنگ مزار آنها در محل اصلی خود و بدون تغییر باقی می‌ماند.» به گفته حجت‌الاسلام علیرضایی در صحن شهدا مزار «عبدالحسین شهنازی» نوازنده تار و موسیقیدان برجسته ایرانی و «عبدالحمید ملک‌الکلامی» از هنرمندان خوشنویس کشور وجود دارد که سنگ مزار آنها به‌صورت برجسته در محل اولیه خود باقی مانده است. مدیر آستان امامزاده عبدالله(ع) درباره آسیب دیدن مزار «عمادالکتاب» در طرح ساماندهی حیاط مزارها می‌گوید: «مزار این خوشنویس بزرگ کشور در کنار در نخاله‌رو آرامستان قرار گرفته است. کارگران محوطه امامزاده در حال بازسازی برخی از قبور، مقدار کمی خاک را به‌صورت اتفاقی و موقتی روی مقبره عمادالکتاب ریخته بودند که با حضور و نظارت کارشناسان میراث فرهنگی، سنگ مزار و محیط اطراف آن به‌طور کامل بهسازی و تابلوی معرفی مشاهیر در کنار مقبره نصب شد.»
- احیای آرامستان‌ها ضرورت زندگی نوین شهری
در مطالعات شهرسازی امروزی آرامستان‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و از جنبه‌های تاریخی، فرهنگی، معماری و باستان‌شناسی منابع باارزشی به‌شمار می‌روند. فضای آرامستان‌ها فقط محلی برای دفن اموات نیست و برای افراد در حال حیات کارکردهای چند وجهی و گوناگونی ایفا می‌کند. این فضاها در گذشته ارکان و اساس زیستگاه‌های بشری بوده‌اند و برای انجام مراسم آیینی، برنامه‌های فرهنگی و اجتماع‌های مذهبی و سنتی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در سال‌های اخیر آرامستان‌ها کارکرد اجتماعی، فرهنگی و هویت شهری خود را از دست داده و به محیط‌هایی متروکه تبدیل شده‌اند که در درازمدت آسیب‌های جدی بر شهر و ساکنان آن تحمیل می‌کنند.
این امر در حالی اتفاق می‌افتد که آرامستان‌ها ظرفیت نهفته‌ای برای پویایی شهر هستند و با احیای کارکردهای گذشته آنها به فضاهای مناسبی برای تعاملات اجتماعی تبدیل می‌شوند. این امر به‌ویژه در مناطق جنوبی شهر تهران که از تراکم جمعیتی و کمبود فضای فرهنگی رنج می‌برند اهمیتی دوچندان پیدا می‌کند و بدون تردید آرامستان‌های تاریخی مانند آرامستان امامزاده عبدالله(ع) و آرامستان ابن بابویه بیش از سایر آرامستان‌های جنوب شهر از این ظرفیت مغفول و فراموش شده برخوردار هستند.
این آرامستان‌ها می‌توانند بر حسب نیاز شهر به‌عنوان مکان‌هایی مانند موزه، بوستان یا نمایشگاه آثار تاریخی مورد استفاده قرار گیرند یا حتی در ارائه خدماتی که به دلیل کمبود فضا به تأخیر افتاده‌اند مؤثر باشند. خوشبختانه احیای ظرفیت‌های چندگانه آرامستان‌ها به تازگی مورد توجه متولیان اداره شهر قرار گرفته و مصوبات احیای ۵ آرامستان دولاب که اواخر سال گذشته به تصویب شورای شهر پنجم رسید، رونق دوباره این اجزای فراموش شده شهر را در آینده‌ای نه چندان دور نوید می‌دهد.
سید حمید عقیلی/ کارشناس ارشد معماری و شهرسازی
