خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ تحولات مختلفی را پشت سر گذاشت که بیانگر پویایی روندهای سیاسی، امنیتی و اقتصادی در این منطقه است. این تحولات، منطقه خاورمیانه را همانند سال های گذشته در کانون توجهات جهانی قرار داد. در این راستا، از یک سو شاهد تداوم برخی بحران ها از جمله جنگ یمن، و از سویی دیگر، شاهد بحرانی شدن وضعیت سیاسی و اقتصادی در برخی کشورها از جمله لبنان بودیم. در این سال، آمریکا همچنان مهم ترین بازیگر فرامنطقه ای خاورمیانه بود که بسیاری از تحولات این منطقه حول محور سیاست های آن شکل گرفت. متاثر از این مداخلات، تنش در روابط ایران و آمریکا وارد مرحله بسیار حساسی شد و نگرانی از وقوع درگیری نظامی میان دو کشور بیش از هر زمان دیگری بود. علاوه بر این، با حمایت های آمریکا، شاهد شکل گیری برخی روندهای جدید در مناسبات کشورهای منطقه با یکدیگر بودیم که می تواند آینده تعاملات امنیتی در منطقه را تحت تاثیر قرار دهد. در این گزارش نگاهی خواهیم داشت به مهم ترین تحولات سیاسی، امنیتی و اقتصادی در خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ میلادی.
مهم ترین تحولات سیاسی، امنیتی و اقتصادی خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ عبارتند از:
۱- ترور سردار سلیمانی و مهندس ابومهدی
سال ۲۰۲۰ در حالی شروع شد که در یک اقدام غیرمنتظره و جنایت آمیز، آمریکا کاروان حامل سردار قاسم سلیمانی، که برای دیدار رسمی با مقامات عراقی به این کشور سفر کرده بود، و مهندس ابومهدی را در نیمه شب سوم ژانویه در حوالی فرودگاه بغداد هدف موشک قرار داد که به شهادت آن ها و همراهانشان انجامید. این اقدام تروریستی سیاست فشار حداکثری دولت ترامپ علیه ایران را از فاز اقتصادی-سیاسی وارد فاز نظامی کرد و تنش در روابط دو کشور را به بالاترین سطح خود رسانید. فضای روانی حاصل از این ترور به حدی بود که آمادگی برای درگیری نظامی میان آمریکا و ایران بیش از هر زمان دیگری در ۴۰ سال گذشته ارزیابی می شد. پاسخ نظامی ایران به این اقدام و حمله موشکی به پایگاه عین الاسد هرچند با نوعی خویشتن داری همراه بود، اما پیامی براین موضوع بود که مذاکره ایران با دولت ترامپ به صفر سیده است. به همین دلیل در طول سال ۲۰۲۰ تنش میان ایران و آمریکا در بالاترین سطح خود ادامه داشت.
۲- معامله قرن
یکی دیگر از اقداماتی که دولت ترامپ در راستای پیشبرد اهداف خود در خاورمیانه انجام داد، پیگیری طرح موسوم به « معامله قرن»، برای حل نزاع فلسطین-اسرائیل بود که با پیگیری های جارد کوشنر، داماد ترامپ و همراستا با اهداف بنیامین نتانیاهو مطرح شد. بر اساس این طرح، نیمی از کرانه باختری و بخشی از بیت المقدس شرقی که بر اساس قطعنامه ۲۴۲ سازمان ملل متحد متعلق به فلسطینی ها است، به اسرائیل واگذار می شود و در عوض، اسرائیل دولت فلسطینی را در بخش های باقی مانده کرانه باختری، نوار غزه و بخش های کوچکی از بیت المقدس شرقی به رسمیت می شناسد؛ یک دولت عقیم و محاصره شده. این طرح هرچند در عمل با اقبال چندانی مواجه نشد و قرین موفقیت نبود، اما زمینه های لازم برای عادی سازی روابط کشورهای عرب با اسرائیل را فراهم ساخت.
۳- کرونا و پیامدهای اقتصادی آن
یکی دیگر از اتفاقات ناگوار در سال ۲۰۲۰، همه گیری جهانی کرونا بود که علاوه بر پیامدهای آن بر سلامت انسانی در کل کره زمین، دارای پیامدهای اقتصادی جدی نیز بر اقتصاد جهان بوده است. مهم ترین پیامد اقتصادی کرونا، کاهش رشد اقتصاد جهانی و در نتیجه، کاهش تقاضا برای خرید نفت بوده است. این امر بر کشورهای نفتی منطقه خاورمیانه تاثیرات جدی داشته است. به عنوان مثال، کاهش قیمت نفت باعث کسری بودجه شدید در عربستان شده و این کشور سعی کرده است از طرق دیگر از جمله افزایش مالیات بر ارزش افزوده از ۵ درصد به ۱۵ درصد، کاهش کمک هزینه دولت به کارمندان، و کاهش برخی هزینه های جاری دولت و یارانه های عمومی، این کسری را جبران کند. امارات متحده عربی نیز از کاهش قیمت نفت بسیار متضرر شده است و همزمان، به دلیل کاهش چشمگیر گردشگران، شاهد کاهش جدی درآمدهای ناشی از صنعت گردشگری و فروش املاک بوده است. دیگر کشورهای منطقه نیز کم و بیش تحت تاثیر پیامدهای اقتصادی کرونا از جمله کاهش قیمت نفت و یا کاهش رشد اقتصاد داخلی به دلیل اعمال محدودیت های کرونایی، هستند و با اقداماتی از جمله، انتشار اوراق قرضه سعی در کمبود بخشی از کسری بودجه خود دارند.
۴- تداوم جنگ یمن
در سال ۲۰۲۰ حملات عربستان به یمن همچنان ادامه داشت. اما در این سال شاهد دو رویداد مهم در این جنگ بودیم. رویداد نخست، موفقیت یمنی ها در دستیابی به تسلیحات موشکی و پهپادی دقیق بود که با استفاده از این تجهیزات، رزمندگان حوثی توانستند خسارت های جدی به برخی پایگاه های نظامی و مراکز صنعتی در عربستان وارد کنند. این حملات محاسبات راهبردی جنگ را تغییر داده اند و صدای مخالفان جنگ در عربستان و امارات را بیش از هر زمان دیگری بالا برده است. اتفاق دوم، خروج رسمی امارات از جنگ یمن بود که بی ارتباط با اتفاق نخست نیست.
۵- انفجار بندر بیروت
انفجار بندر بیروت اتفاق ناخوشایند دیگری بود که فضای سیاسی-اقتصادی شکننده لبنان را بیش از هر زمان دیگری در دهه های اخیر، ملتهب ساخت. لبنان در سال های اخیر با بحران جدی اقتصادی و کاهش شدید ارزش پولی مواجه است. این بحران اقتصادی و تورم ناشی از آن اعتراضات مردمی گسترده ای را در دو سال اخیر به دنبال داشته است. معترضان خواهان اصلاحات سیاسی و اقتصادی گسترده در این کشور هستند. از طرف دیگر، دولت لبنان با سررسید موعد وام هایی که قبلا از نهادهای بین المللی از جمله صندوق بین المللی پول قرض گرفته بود مواجه شد و برای مدیریت بحران اقتصادی فعلی و بازپرداخت بخشی از سررسید این وام ها، درخواست یک وام ۱۰ میلیارد دلاری از صندوق بین المللی پول کرده، که به دلیل مخالفت آمریکا (با استناد به قانون سزار) و شروط این صندوق برای اصلاح ساختاری در لبنان، فعلا با مانع مواجه شده است. در چنین شرایطی، انفجار بندر بیروت، لبنان را بیش از هر زمان دیگری در مرز تبدیل شدن به یک دولت ورشکسته نزدیک قرار داده است. نخستین بازتاب این انفجار، استعفای دولت حسان دیاب، نخست وزیر لبنان و وقوع یک بحران سیاسی جدید در این کشور بود.
۶- عادی سازی روابط اعراب با اسرائیل
یکی از مهم ترین تحولات خاورمیانه در ۲۰۲۰، بیانیه مشترک اسرائیل، امارات متحده عربی و آمریکا در ۱۳ اوت ۲۰۲۰ بود که به «پیمان ابراهیم» معروف شد. هدف این پیمان عادی سازی روابط اعراب با اسرائیل بود. پس از امارات، بحرین، سودان و مراکش نیز به پیمان ابراهیم پیوستند و روابط خود با اسرائیل را رسمیت بخشیدند. دور جدید عادی سازی روابط کشورهای عرب با اسرائیل به دلیل اینکه یک اقدام کنشگرانه و فعال از سوی کشورهای عرب بود می تواند روند تحولات در منطقه را تغییر دهد. این در حالی است که عادی سازی مصر و اردن تحت فشار و در شرایط ناخواسته ای شکل گرفت که بیشتر شبیه به نوعی صلح سرد بود. از هم اکنون امارات و اسرائیل روابط خود را در عرصه های مختلف از جمله ورزش، خرید محصولات کشاورزی و همکاری های پزشکی و تحقیقاتی آغاز کرده اند و این نشان می دهد عزم آن ها برای گسترش روابط و تقویت پیوندهای دو و چند جانبه جدی است. عربستان، عمان و کویت نیز گزینه های بعدی عادی سازی روابط با اسرائیل هستند و اگر این امر صورت واقع به خود بگیرد، منطقه شاهد یک تغییر پارادایمی در بلوک بندی های منطقه ای خواهد شد.
۷- انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و پیروزی بایدن
با توجه به سیاست های مخرب دولت ترامپ در طول چهار سال گذشته، انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا به یکی از مهم ترین رویدادها برای منطقه خاورمیانه در این سال تبدیل شد. پیروزی و شکست ترامپ به معنای تداوم مداخلات گسترده و مخرب آمریکا در خاورمیانه و یا تغییر رویکرد آمریکا نسبت به تحولات سیاسی-امنیتی در این منطقه بود. به همین دلیل، بسیاری از جمله رژیم صهیونیستی ، عربستان و امارات خواهان پیروزی مجدد ترامپ در انتخابات ریاست جمهوری ۲۰۲۰ بودند و برخی دیگر از جمله مردم و سیاستمداران فلسطینی نسبت به پیروزی بایدن خوشبین بودند. بنابراین عربستان، صهیونیست ها و امارات تمام تلاش خود را در حمایت از ترامپ انجام دادند و اکنون نیز که بایدن پیروز انتخابات شده است، نگران آینده روابط با دولت جدید آمریکا هستند.
۸- تلاش ها برای از سرگیری روابط عربستان و قطر
یکی دیگر از تحولاتی که در هفته های آخر سال ۲۰۲۰ رخ داد، افزایش تلاش ها برای از سرگیری روابط عربستان و قطر بود که با میانجی گری کویت و حمایت آمریکا در حال پیگیری است. عربستان که به همراه امارات، بحرین و مصر از سال ۲۰۱۷ روابط سیاسی-اقتصادی خود را با قطر قطع و این کشور را تحریم کامل کرده اند، مسیر خود را از سه کشور دیگر جدا کرده و همانگونه که در نشست امنیتی اخیر منامه بر آن تاکید شد، خواهان از سرگیری روابط با قطر و پایان دادن به محاصره اقتصادی این کشور است. به نظر می رسد پیروزی بایدن محاسبات عربستان را تغییر داده است و این کشور تلاش می کند با حل اختلافات با قطر، چهره مثبتی از خود نشان دهد.
نتیجه گیری
همانگونه که مهم ترین تحولات خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ نشان می دهد، این منطقه در این سال نیز همچنان عرصه نزاع، کشمکش و زایایی بحران بود. اما علیرغم همه تحولات مختلفی که در این سال در منطقه خاورمیانه رخ داد، سال ۲۰۲۰ را می توان سال تقابل سیاست فشار حداکثری آمریکای ترامپ علیه ایران و سیاست مقاومت حداکثری ایران دانست. بسیاری از تحولات دیگر نیز متاثر از این تنش بودند و همانگونه که بسیاری از تحلیل گران و سیاستمداران منطقه ای و فرامنطقه ای به آن اذعان دارند، زمینه اصلی عادی سازی روابط اعراب با اسرائیل در این سال را نیز می توان تقابل با ایران و تلاش برای اعمال فشار بیشتر بر این کشور، از طریق تمرکز توجه ها بر آن دانست.
