در این نشست تخصصی که به همت خبرگزاری حوزه و با همکاری خبرگزاری مهر در استان قم برگزار شد، حجت الاسلام والمسلمین محمد لطفی نیاسر مدیرکل صداوسیمای استان قم، دکتر سید محمدرضا خوشرو، کارشناس رسانه و مشاور معاون سیمای سازمان صداوسیما، عبدالمجید تناور کارشناس ارشد ارتباطات و رسانه و علی فردوسی مدیر خبرگزاری مهر استان قم به ارایه مطالب خود پرداختند. محمد رسول صفری مجری کارشناس این نشست بود .مشروح این نشست را بخوانید :
حجت الاسلام والمسلمین لطفی نیاسر
هیئت یک رسانه قدیمی است که از دیرباز به ما رسیده است. مفهوم و جمع هیئت، یک رسانه تاریخی است. زنده بودن خاصی در مفهوم هیئت وجود دارد و هیئت ها در طول تاریخ متناسب با احوالات و دگرگونی ها، تحولاتی را سپری کرده اند.
ترکیب هیئت و رسانه و... ترکیب بسیار مهم و اثرگذاری است. از دیگر سوی، معاندان همیشه به دنبال تولید دوگانه ها بوده اند تا جامعه همیشه به یک انسداد فکر کند. یعنی به دنبال القای این مفهوم بودند که مسیری که طی می شود، با یک عنصر دیگر متضاد است. زمانی آزادی و استقلال، دین و آزادی، عزاداری و شادی و... را مطرح کرده اند و امروز به هیئت و سلامت رسیدند.
برای پاسخ دادن به این نظام رسانه ای، باید رسانه های انقلابی به میان بیایند و این دوگانگی را حل کنند. رهبری معظم مباحث مهمی در این زمینه پرداختند. باید بدانیم که هیئت هیچ نوع دوگانگی با سلامت ندارد.
هیئت یک موجود زنده است که این موجود در زمان های مختلف، با اینکه خاصیت خود را به عنوان اجتماع مومنین از دست نمی دهد، ولی کارکردهای مختلف و اشکال مختلفی می یابد.
اگر روایت را به واقعیت و حقیقت تقسیم کنیم، رویکرد ما محل سوال واقع می شود. برخی به واقعیت و برخی به حقیقت گرایش دارند. شاید دقیق ترین موضع آن باشد که ترکیبی از واقعیت و حقیقت داشته باشیم. هر کاری در جامعه انجام دهیم جریان های خراب نیز در آن موضوع وجود خواهند داشت.ما هیئت هایی داریم که به همه وظایف اجتماعی خود توجه دارند و برخی نیز کاری به اجتماع و مسایلی بیرونی دارند و سبک خود را دنبال می کنند.
مساله واقعیت و حقیقت باید در رسانه دنبال شود.هیئت، چه در ادبیات مذهبی ما و چه در شاخه های مختلف، مترادف با مسجد و نماز جماعت نیست، بلکه یک مشخصه خاص خود را دارد.
اگر بخواهیم همه حواشی هیئت را بزنیم و به مخ هیئت برسیم، باید بگوییم که هیئت یک اجتماع دینی برای توسعه معرفت و شور با محوریت سیدالشهدا(ع) است. یعنی هیئت ها همگی پس از واقعه عاشورا ایجاد شدند و ایجاد کننده آنها نیز خود امام رضا(ع) است. ایشان پارچه مشکی می زدند و مردم را جمع می کردند و دعبل نیز شعر می خواند . مباحث عزاداری و پایه های هیئتی از همان سالها شکل گرفت.
برخی از مسایل مرتبط به هیئت در آینده شکل گرفت و به همین اندازه باید صیقل داده شده و تغییر کند. این مساله صرفا در خصوص هیئت ها هم نیست. مطلوب ترین نماز در جامعه دینی در نماز جماعت در پنج وقت است. حالا اگر جامعه دینی کشش این مساله را نداشت که پنج وقت جماعت بخواند، نماز جماعت به سه وقت انجام می شود و اگر اجتماع برای حیات آنها خطرناک شد، جماعت به فُرادا مبدل می شود.
کسانی که می گویند نمازمان را فارسی بخوانیم مشخص می شود که این افراد به مباحث اصلی توجه ندارند و فرعیات و اصلیات را اشتباه متوجه شدند.باید در رسانه هیئت هایی را بازنمایی کنیم که این مسایل را رعایت می کنند.
زمانی پیش از انقلاب که اصلا فضای انقلاب در جامعه ما حاکم نبود، یک ادبیات شاهانه را در هیئت های خود شاهد بودیم. وقتی به مدار انقلاب نزدیک می شویم، همان هیئت با همان ادبیات انقلابی به میدان می آید. یک زمان علامت بلند می کنند و یک زمانی روی همان علامت عکس امام خمینی(ره) را نصب می کنند. در یک دوره عکس های شهدا روی علامت ها می آمد.
در یک دوره ای هیئت ها از هم دور شدند و کوچک شدند در سالهای اخیر به این مساله رسیدیم که نیازمند اجتماع های بزرگ در قالب همان هیئت ها هستیم و اجتماعات بزرگ در تبریز و تهران و.. شکل گرفت. امروز در یک وضعیت دیگر وارد شدیم که باید همان هیئت را از همان تجمع خارج کرده و وارد اجتماع کنیم. این در هم تنیدگی را باید باز کنیم و آن را بازنمایی کنیم. هیئت آقای محمود کریمی یک هیئت الگویی است که در فضای باز و یک اجتماع گسترده است. تجمع چیذر در هیئت وی به یک اجتماع باز مبدل شده است.
اندیشمندانی که در قالب هیئت در نظام اسلامی و مذهبی ما فکر می کنند می گویند که هیئت می تواند کارکردهای خاصی نیز داشته باشد. در گذشته، پذیرایی در هیئت بوده و حالا به «از هیئت»مبدل شده است. در ادامه هیئت به مواصات مومنانه نیز فکر می کند و به مردمی که حتی در درون هیئت نیستند هم خدمات بدهد.
امروزه مشکلی در خستگی تیم سلامت داریم، سوال این است که آیا می توانیم از هیئت ها بخواهیم که متولی امور جهادی این حوزه شوند. می توانیم هیئت ها را در خدمت دهی اجتماعی به کار بگیریم.
معتقدیم چه کسانی روی هیئت تراز انقلاب و تمدن اسلامی کار می کنند و چه کسانی که روی این مساله تمرکز ندارند، در یک جا مجتمع می شوند و آن هم موضوع سواد رسانه ای است. هیچ کسی نمی خواهد به خودش صدمه بزند. اگر کسی می خواهد یا حسین بگوید باید سواد رسانه ای حداقلی داشته باشد.
مثلا هیئتی که بدون الزامات بهداشتی مجالس خود را برگزار می کند شاید در یک زمانی منشأ اثر باشد، ولی چون به الزامات اجتماعی توجه نکرده است حذف می شود.
خداوند ابا دارد ازاینکه امور را خارج از اسباب طبیعی آن شکل دهد. وقتی امام علی(ع) ضربت خوردند، فرمودند، به طبیب مراجعه شود پس کسی نمی تواند که جای عنایت ها و برخی از واقعیت ها را در هیئت و... خلط کند.
رسانه ای موفق است که اندیشه های خود را متناسب با خواست مخاطب توسعه و ترویج دهد.
یکی از فعالیت های مهمی که رسانه های هیئتی باید انجام دهند، الگو سازی و تربیت نسل جدید است که از هیئت باید به خانه ها منتقل می شود.
همچنین حرکت تعاملی حرکت ها با اقتضائات زمان، بسیار مهم است. هیئت ها همیشه به سمت تعامل رفته اند. غیر از اینکه هیئت های گسترده و اجتماع را داریم، باید پیش‌فرض هر خانه یک حسینیه را داشته باشیم.
حال که اجتماعی از مومنین در یک موضوع قلوب واحدی را شکل داده اند، می توانند حرکت های بزرگی در جامعه شکل دهند. امروز می بینیم که روی مساله هر هیئت آزادی یک زندانی را فرهنگ سازی می کند، که امر بسیار نیکویی است.
نکته دیگر آنکه تعمیق فهم رسانه ای در هیئت ها است. اگر این فهم رسانه ای را در هیئت ها تعمیق ندهیم به مشکل بر می خوریم. حال هرچه این امر تعمیق داده شود توفیقات ما بیشتر می شود. این کار باید از سوی رسانه های همسو با فهم دینی انجام شود.
سید محمد رضا خوشرو:
این دوگانه دین و سلامت از ابتدای کرونا در سطح جهان شکل گرفت و در هرجای جهان واکنش های مختلفی به این پدیده داشتیم. متدینین جهان با گرایش های مختلف، واکنش های خاصی به این مساله داشتند. ازآنجا که ماهیت سکولاری رسانه ها در جهان، به دنبال تشدید مفهوم تعارض دین و سلامت بودند، تلاش های خاصی در این زمینه شروع شد.
با توجه به اینکه معاندین این حوزه از نظر تکنیک های رسانه ای و عملیات روانی با قدرت کار می کردند، دنیا را با چالش های مختلفی نیز مواجه کردند و حتی چالش ممنوعیت زیارت نیز به شکل جدی مطرح می شد.
این دوگانه در پیش از محرم امسال به دوگانه هیئت سلامت مبدل شد. جالب بود که چگونه معاندین به موضوع هیئت پرداختند. برای هیئتی ها هم بسیار جذاب بود که هیئت های شب اول و دوم آنها به تیتر اول رسانه های آن سوی آب مبدل شد. پیامدها و تاثیرات هیئت در جامعه ایران به حدی قوی بود که آنها را به صرافت واداشت که این تشکلی که شکل لوکیشن و تشکل مردمی پیدا کرده است را تخریب کنند.
از منظر عملیات روانی نیز به حدی به موضوع هیئت پرداخته شده است که تکنیک های جدیدی نیز به کار گرفته می شود. در گذشته تکه ای از یک هیئت پخش می شد و اعلام می شد که پروتکل ها رعایت نمی شود و اگر فردا شب آن مشکل حل می شد دیگر مطلبی بیان نمی شد. ولی خود در تکنیک های جدید به سراغ نقطه زنی می شود و اگر مشکلی در یک هیئت انجام می شود و آن مداح هم از گفته خود عذرخواهی میکند، هم پوشش داده می شود.
در همین زمینه، فرمایشات حضرت آقا را نیز پوشش می دهند تا مسئولیت را متوجه یک فرد کنند. در موضوع هیئت نیز چنین روی داد و عذر خواهی فلان مداح را نیز پوشش دادند. موضوع زیارت، هیئت و عزاداری و سوگواری نیز مساله جدیدی نیست و ما نیز به تازگی به این مساله نرسیدیم و کنشگران مسایل مذهبی همواره به دنبال مناسک مجازی و.. بوده اند. در غرب نیز از سالها پیش چنین بحثی وجود داشت. پاپ در سال ۱۹۹۰صحبت و بیانیه ای در خصوص اینکه رسانه های مجازی چه تاثیراتی در مناسک دینی کلیسا دارد.
امروز شاهد اهمیت هیئت، فهم رسانه ها از موضوع و بایسته هایی که در این زمینه داریم، باید مورد توجه باشد. اینکه یک لایو از هیئت می رویم قطعا در حین فرصت، ما را با تهدیداتی مواجه می کند زیرا مشخص نیست چه کسانی با چه هدفی به لایو هیئت می رسند.
هنوز پیوست های قوی در حوزه رسانه و هیئت شکل نگرفته است. در مجموعه های مختلف رسانه ای باید دقت های لازم انجام شود و خط مشی رسانه ای را دنبال کنیم. هیئت ها نیز باید پیوست رسانه ای برای خود داشته باشند. هنوز پیوست رسانه ای به بسیاری از هیئت ها نرسیده است. بسیاری از معاندین بیشتر به فضاهای هیئت کوچک می روند و آنها را بازنمایی می کنند.
متاسفانه بسیاری از فعالان مذهبی نیز توجهی به این پیوست ها ندارند و سخنانی بیان می شود که از برخی از افراد بعید است.برخی هم بدون توجه به این مسایل تصاویر وهن آمیزی را شکل می دهند که قطعا بهترین خوراک برای رسانه های معاند خواهد بود و حتی مردم ما را نیز متاثر می کند. وقتی این مباحث در خصوص بازنمایی هیئت و عزاداری بیان می شود باید گفت که هیئت ها باید به هر شکلی که دور از افعال غیر شرعی است باید برگزار شوند.
بخشی برای ما قابل طرح و اهمیت شده است که مثلا در یک دسته عزاداری اگر کسی لطمه زنی دارد آن را در وسط خیابان اجرا کند. در حوزه رسانه باید به اصول رسانه ای درست پایبند باشیم. در زمینه اعتقاد و رسانه باید توجهات خاصی را انجام دهیم. اگر شعور رسانه ای در این زمینه مفروض واقع نشود، مشکلاتی را شاهد خواهیم بود. اگر مخاطب شناسی و موقعیت شناسی نداشته باشیم هم در حوزه بازتاب رسانه ای مشکل خواهیم داشت و هم در عرصه مهندسی پیام به مشکل خواهیم خورد.
در ادامه نشست عبدالمجید تناور نیز از فعالان رسانه ای قم گفت:
قطعا همه ما از دشمنان، انتظار دشمنی داریم. در هر زمینه ای دشمنان به دشمنی خود خواهند پرداخت.ما با هیئت بزرگ شدیم، ولی جایگاهی که هیئت باید در فرهنگ و تفکر ما داشته باشد را به خوبی تحلیل نکردیم.
خودشناسی، عنصر بسیار مهمی در فهم هیئت است. هیئت در واقع یک سبک زندگی دینی و اسلامی است که جوانان و خانواده های ما درهیئت تربیت می شوند و مناسک دینی را در هیئت ها یاد می گیرند.
اینکه امام راحل ترویج اسلام ناب محمدی را از درگاه هیئت ها می دانستند، نشان دهنده اهمیت این موضوع است. حال به تناسبی که این هیئات به جامعه خدمات داشته اند، آیا ما توانسته ایم از این رسانه مهم شیعه به خوبی استفاده کنیم؟
اگر این نگاه مهم را به هیئت نداشته باشیم کارکرد هیئت ها تقلیل می یابد. اگر این مساله را جزو حیاتی ترین نیازهای خود ندانستیم، شاید بتوانیم آن را نادیده بگیریم یا حذف کنیم. اگر این مساله را جزو حیاتی ترین نیازهای خود دیدیدم،آن را به هر قیمتی حفظ کنیم. شاید شکل آن تغییر کند ولی حفظ آن برای همه ما ضرورت خواهد داشت.
همانگونه که حضرت آقا هم فرمودند، هیئت یک ضرورت است، باید باورمان را نسبت به این نیاز حقیقی تنظیم کنیم. بخش ثانویه موضوع آن است که علاوه بر عدم شناسایی جایگاه، ممکن است بخشی از آن به خوبی بازنمایی نشده باشد. این بازنمایی از هیئت به این نحو فاخر نبوده است و ممکن است نگاه ها، ما را دچار آسیب هایی کرده باشد.
گاهی این نگاه احساسی ممکن است به ما ضربه بزند. قرآن کریم در آیه «یا ایها الذین آمنوا لا تقولوا راعنا و قولوا انظرنا» با اشاره به کلمه راعنا می فرماید، به پیامبر(ص) نگویید که به ما پند بده، ولی آن مفهوم برای دشمنان آن زمان معنای دیگری در ذهن آنها متصور می کرد. اگر ببینیم که شائبه بازنمایی وجود دارد باید نگاهمان را تغییر دهیم.
همه دارایی و هویت ما در این موضوع جانمایی شده است، ولی اگر رفتار و کنش اجتماعی و مناسک دینی ما در بازنمایی در افکار مردم و حتی رسانه های معاندین به شکل دیگری بیان شود، باید به خود بیایم. قرآن کریم نیز ما را به تغییر موضع و رفتار باز می دارد. این درحالی است که قرار نیست از موضع ماهیتی خود کوتاه بیاییم.
ذات رسانه، برجسته ساز، انگاره ساز و... است. اگر این نکته را در رسانه های خود به خوبی نپردازیم، این دوگانه ها توسط دیگران تشدید خواهد شد. اگر روایت خوب و صحیح بیان شود، هیچگاه این تعارض بیان نمی شود. اگر جامعه خود را از نظر درک مسایل دینی واکسینه کرده باشیم، خیلی از ضرباتی که دشمن به این موضوع وارد می کند دفع خواهد شد.
برنامه ای که دشمن برای این موضوعات متصور است استفاده از ضعف در بازنمایی است. شاید در گذشته نزدیک رسانه ها به این مساله نمی پرداختند، ولی در حال حاضر به صراحت سعی می کنند که با برجسته سازی و دروغ پردازی ذهنیت ها را تغییر دهند. گاهی نقطه ضعف های ما را برجسته می کنند و با تعمیم جز به کل سعی می کنند شیعیان را به عنوان دشمنان سلامتی و حقوق دیگران معرفی کنند.
هیئت ها توان بسیج کنندگی افراد متدین را دارند و در طول زمان خدمات اجتماعی وسیعی نیز تولید کردند. از توزیع اقلام بهداشتی گرفته تا سم زدایی از محلات و خانه ها وتهیه اقلام معیشتی و گروه های مختلف بچه های هیئتی از جمله گروه های جهادی معیشتی و اشتغال زایی و سازندگی و... از جمله خروجی های هیئت ها است.
همانگونه که بسیاری از هویت های مذهبی مان را از جمله احترام به دین و بزرگتر و شناخت از ماهیت دین را از هیئت گرفتیم می توانستیم بسیاری از امور را نیز از این هیئت ها به جامعه منتقل کنیم. ادب اجتماعی متناسب با زمان نیز باید از هیئت به جامعه منتقل شود. از جمله همین فاصله گذاری ها که می تواند برونداد آموزشی هیئت باشد.
هیئت ها را می توانیم به عنوان کانون بازتعریف امور اخلاقی، بهداشتی، خدمت رسانی و... مطرح کنیم. وقتی جایگاه هیئت به خوبی تعریف شود، تولید فکر فرهنگ می شود. فرهنگی که متناسب با عقلانیت شیعی است و فرهنگی که متناسب با شئون اجتماعی است باید از هیئت بازنمایی شود. مفهوم حق الناس باید از هیئت شروع شود.
زمانی با حوزه دین فردی و سکولاری مواجه هستیم، پاسخگویی ما نسبت به همان اعتقادات شخصی است، ولی امروزه علاوه بر اینکه بر باورها و رفتارهای خود قطعا باید پاسخگو باشیم، نسبت به واکنش هایی که از این کارها در جامعه دیده می شود هم باید پاسخگو باشیم.
اگر بیان اعتقادات منجر به برخی از مسایل منفی شود، چنین مجوزی از سوی شرع صادر نمی شود. اعتقادات دینی یک مساله است و برداشت هایی که در دیگران ایجاد می شود نیز مساله بسیار مهمی است.
علی فردوسی نیز در ادامه با اشاره به مباحث مطروحه در این نشست گفت:
غربی ها که منشا فکری اومانیستی دارند از نظریه پردازان خود تفکرات خود را می گیرند. کارل مارکس که اندیشمند حوزه انتقادی و چپگرا و معترض به اندیشه های سرمایه گذاری است دین را افیون توده ها می داند. یعنی کارکرد دین برای جریان سرمایه گذاری، مقاوم کردن مردم در مقابل مشکلات بوده است. یعنی دین است که به صورت مورفین در جامعه عمل می کند و باعث می شود که مردم کنشی نسبت به ظلم های نظام سرمایه گذاری نداشته باشند.
از دیگر سوی مارکس و برهم می گوید که ارزش های آن دنیایی باعث شده که مردم به سمت پیشرفت و آزادی حرکت نکنند. هیئت یک مبنا و کارکرد مذهبی دارد و در کنار آن کارکرد هویت بخشی و آموزشی و وحدت بخشی هم دارد. در همین اساس به لحاظ جامعه شناسی یک انبوه خلق نیست که انسان هایی گرد هم جمع شوند و کاری کنند و سپس متفرق شوند. درحالی که نهاد اجتماعی هیئت یک هدف مهمی را دنبال می کند.
در واقع انقلاب اسلامی از همین نهادی که از دل مساجد بیرون آمد شکل گرفته و باعث شد که رخدادی که تصورش برای خیلی ها سخت بود، روی دهد و با تمام دشمنی ها و سختی ها به کار خود ادامه دهد.
رویکرد غرب به نهادهای دینی ما چنین است. ما صرفا مثل گروه های مذهبی دیگر نیستیم که یک قاعده فقهی هزار و چهارصدساله داشته باشیم و تغییر نکند. در همین زمینه باعث شده که کارکرد هیئت ها همیشه متغیر بوده و همین مساله وحدت بخشی و قدرت بخشی و هویت بخشی ما حول محور هیئت شکل گرفته است.
دعوای غربی ها با هیئت پیش از داستان کرونا است. اگر دقت کنیم می بینیم که بیست و پنج سال است که حضرت آقا به انحرافات عزاداری ها اشاره کردند و از آن انتقاد جدی کردند. پس از شروع کرونا، بسیاری از اندیشمندان حوزه مهندسی عملیات روانی قائل به آن بودند که این مساله یک عملیات روانی صرف نیست و یک جنگ شناختی در جامعه اسلامی ایران است تا جامعه ایران را به یک کنش میدانی برساند. این اتفاق نیز پله پله افتاد.
امروزه شاهد آن هستیم که این اتفاق افتاد و برنامه ریزی برای فاصله گرفتن و بی اعتمادی مردم به حاکمیت رخ داد و این بی اعتمادی به حاکمیت باعث شد که مردم به تعطیلی های کرونایی عمل نمی کنند. چون قوه مجریه این مساله را به صورت جدی مورد توجه قرار نمی داد. هنوز هم این جریان ادامه دارد که امیدواریم حل شود.
با این بی اعتمادی ما به عادی سازی رسیدیم که آمار کشته ها را بالا می برد. حال مردم دچار یک سری احساسات غلیان شده شدند و تصاویری که نشان داده می شود، تصاویر طولانی مردم در بهشت زهرا عامل دیگری برای برانگیخته سازی شد. حال با این زمینه سازی، هیئتی که به دنبال کارکرد شناختی و مفهومی و هویت بخشی و آموزشی است، این دوگانه را شاهد می شود و برخی از مسئولین هیئت ها بدون توجه به عواقب موضع خود، این موضع را می گیرند.
بیش از هشتاد و پنج درصد هیئت ها بر اساس مشاهدات شخصی، این پروتکل ها را رعایت می کنند، ولی رسانه های معاند با برجسته سازی همان چند هیئت برای تعمیم علیه کل جریان هیئت ها استفاده می کنند.
مهمترین مشکل ما این است که هنوز یک خط خبری مشخص برای پوشش هیئت ها نداریم. در واقع یک رسانه کنشگر ویژه هیئت که توان کنشگری داشته باشد نداریم. سرعت عمل ما در اکثر رویدادها پایین است.
جایی هم که می خواهیم سریع عمل کنیم محتوا را فدای سرعت می کنیم. یکی از مهمترین مشکلات این حوزه آن است که بسیاری از هیئت ها نسبت به مفاهیم رسانه و کارکردهای آن درک درستی ندارند. مشکل نهادهایی است که به آنها آموزش ندادند.
هنوز باور نداریم دشمنانی به دنبال رصد این فعالیت ها هستند و با خوش باوری به این سمت نگاه می کنیم. متاسفانه با فاصله گرفتن از برجسته سازی رسانه ای به روزمرگی رسانه ای مبتلا شدیم.اگر به حوزه برجسته سازی بهای بیشتری بدهیم می توانیم بخشی از مشکلات خود را در فضای رسانه ای حل کنیم.
امروزه در حوزه های سیاسی در رسانه های خود، به خوبی عمل کرده ایم. مثلا وقتی سخنی از سلطان سکه به میان می آید برخی از چهره ها در ذهن مخاطب متجلی می شود، ولی در حوزه مفهوم سازی فرهنگی به این خوبی عمل نکرده ایم. رسانه هایی که سویه مذهبی دارند باید در این زمینه فعال باشند.
در حوزه پیام نیز، توجه خاصی به مخاطب نداریم. طراحی پیام به مخاطب بسیار مهم است و ضرورت دارد که رسانه های ما به سمت حرفه ای شدن بروند. اگر هیئت های ما در این زمینه مشکل دارند، متاسفانه رسانه های ما هم در این زمینه مشکل دارند.
انتهای پیام
