نامش الیاس است (ابومحمد الیاس بن یوسف نظامی گنجه‌ای)، او که میراثی گرانبها برای ادبیات فارسی به جای گذاشته که به نام خمسه نظامی می‌شناسیم.
با اینکه نظامی یکی از ارکان شعر فارسی است و هم در آثار خود وی و هم تذکره‌های مختلف و کتب تاریخ ادبیات اشارات فراوانی به زندگی او شده است، تاریخ دقیق تولدش معلوم نیست و مورخان و اساتید تاریخ ادبیات تا همین امروز هم ولادت او را از ۵۲۰ تا ۵۳۵ ه. ق متغیر دانسته‌اند، همینطور است زمان وفات او که از ۵۷۶ تا ۶۰۶ ثبت شده است.
نظامی حدود ۹۰۰ سال قبل در شهر گنجه در جمهوری آذربایجان کنونی به دنیا آمد و زندگی کرد و مقبره او اکنون در این شهر قرار دارد. گنجه که امروز در غرب جمهوری آذربایجان قرار دارد، در تقسیم‌بندی کلی‌تر و منطقه‌ای شهری در قفقاز جنوبی است که در دوره‌های متعدد تاریخی جزء ایران بوده است و اتفاقا شهری تاریخی برای ایرانیان؛ زیرا جنگ ده‌ساله میان ایران و روسیه با قتل‌عام شهر گنجه در سال ۱۸۰۳ شروع شد و در نهایت در ۱۸۱۳ بر اساس معاهده گلستان این شهر و بخش‌هایی دیگر از منطقه قفقاز از ایران جدا شد. (مرزهای ایران در دوره معاصر، ناصر تکمیل همایون، ص ۲۹).
نظامی غیر از دیوانی که عدد ابیات آن را دولتشاه سمرقندی در تذکره‌الشعرا ۲۰ هزار بیت نوشته و اکنون فقط مقداری از آن در دست است، پنج مثنوی مشهور به نام پنج گنج یا خمسه نظامی دارد. به نام‌های مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه شامل دو بخش شرفنامه و اقبالنامه.
میراث نظامی برای ادبیات فارسی؛ پنج‌گنج
مخزن‌الاسرار شامل ۲ هزار و ۲۸۸ بیت مشتمل بر مواعظ و حکم در بیست مقاله. مثنوی دوم خسرو و شیرین بیش از ۶ هزار و ۵۰۰ بیت بر اساس داستان خسرو و شیرین داستان معاشقه خسرو پرویز (پادشاه ساسانی) و شیرین است. حکایت لیلی و مجنون از روی داستان فولکلور خسرو و شیرین در ۴ هزار و ۱۳۰ بیت، هفت پیکر با بیش از ۵ هزار بیت شرح داستان بهرام پنجم ساسانی معروف به بهرام گور و زندگی او را از زمان بر تخت نشستن، سپس ازدواج وی با هفت دختر از هفت پادشاه هفت اقلیم و جای دادن آنها در هفت گنبد به هفت رنگ و در نهایت اسکندرنامه مشتمل بر دو قسمت شرفنامه با ۶ هزار و ۸۰۰ بیت و اقبالنامه با ۳ هزار و ۷۰۰ بیت در مجموع ۱۰ هزار و ۵۰۰. نظامی در شرفنامه آنچه فردوسی از داستان اسکندر ناگفته گذاشته بود، منظوم کرده است و در اقبالنامه داستان اسکندر از ولادت تا فتح ممالک و بازگشت به روم را روایت می‌کند.
تاثیر نظامی در مجموع فرهنگ ایرانی به اندازه‌ای است که بسیاری از اشعار وی هنوز هم در افواه شنیده می‌شود، به مثل سائره تبدیل شده و ابیاتی از خمسه وی تا سال‌ها در مکاتب خوانده می‌شد و در کتب درسی گنجانده شده بود.
با توجه به اهمیت نظامی در کهکشان ادب فارسی و تعیین روز ۲۱ اسفند به عنوان روز گرامیداشت وی در تقویم ملی (از سال ۱۳۹۵)، قرار است در سال جاری برنامه‌های ویژه‌ای در حوزه فرهنگ، هنر و سینما و متناسب با شعر و اندیشه نظامی گنجوی به همت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و همراهی سایر نهادهای فرهنگی و هنر برگزار شود.
برنامه‌های فرهنگی، هنری و سینمایی در قالب یک پیش‌همایش در تابستان امسال و به دنبال آن همایش اصلی ۲۱ اسفند برپا خواهد شد. ستادی برای برگزاری این بزرگداشت درنظر گرفته شده که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی رئیس این ستاد و وزرای علوم، تحقیقات و فناوری، امور خارجه، آموزش و پرورش، میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی همچنین رئیس شورای شهر تهران، رئیس شورای عالی انقلاب فرهنگی و رئیس سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی اعضای آن هستند.
اسماعیل امینی شاعر، استاد دانشگاه و پژوهشگر در گفت و گو با خبرنگار فرهنگی ایرنا در مورد جایگاه نظامی در تاریخ ادبیات فارسی اظهار داشت: نظامی، به خاطر منظومه‌های داستانی و زبان متمایز آثارش و نیز خلاقیت‌هایی که در توصیف و داستان‌پردازی دارد، شاعری بی‌همانند و ممتاز است. هم چنین نظام زیبایی‌شناسی آثار نظامی، راهی جدید در بلاغت شعر فارسی گشوده است.
وی مهم ترین شاخصه آثار نظامی را از جهت محتوای بیان حکمت و تجربه‌های عام انسانی از طریق مصادیق خاص و روایت‌های جزیی و نیز توجه به ویژگی‌های شخصیت‌های داستانی به جای تیپ‌سازی و حکایت‌نویسی دانست.
اخلاق و نگاه آفاقی به جهان؛ مهم‌ترین مولفه فرهنگ ایرانی در آثار نظامی
این شاعر و طنزپرداز در مورد مولفه‌های مهم و پررنگ فرهنگ ایرانی و اسلامی در آثار نظامی گفت: اخلاق، خردمندی و نگاه آفاقی (برون‌گرا) به جهان و انسان در آثار نظامی از مؤلفه‌های دیگر بارزتر است.
همچنین اعتدال و پرهیز از عصبیت و جزم‌اندیشی، این مؤلفه‌ها جوهر اصلی اندیشۀ حاکم بر آثار نظامی است.
امینی در مورد تولید نشدن آثار هنری با مضامین خمسه نظامی در شاخه‌های سینما و تئاتر بیان کرد: ساختن فیلم اقتباسی از آثار مشاهیر، مشکلات و پیچیدگی‌های فراوان دارد؛ مسایلی از قبیل بازآفرینی نمایشی متن که نیازمند فیلم‌نامه نویسی توانمند است. تبدیل متن شعری و گفت و گوها به نثری که ضمن حفظ سبک سخن ادبی، برای مخاطب امروز رسایی داشته باشد. پای‌بندی به متن که ممکن است با ضوابط تأیید فیلم‌نامه مغایرت پیدا کند.
شعر و هنر و اندیشه، بی‌مرز است
وی با تاکید بر جای خالی کارهای پژوهشی در حوزه آثار نظامی اظهار داشت: دربارۀ زبان متمایز نظامی و سیر تطور آن در آثارش و نیز دربارۀ مختصات بلاغی منظومه‌ها و مقایسۀ آن با غزل‌ها، همچنین ترسیم دستگاه فکری و اخلاقی حاکم بر آثار نظامی و بسیاری تأملات دیگر از این دست.
امینی در مورد تغییرات جغرافیایی ۲۰۰ سال اخیر و پدید آمدن کشورهای جدیدتر پیرامون ایران همچنین تاثیر این تغییرات جغرافیای سیاسی بر گستره فرهنگی ایران و وظیفه ادبا و شعرا، پژوهشگران و نخبگان و رسانه ها برای همگرایی بیشتر مرزهای سیاسی و فرهنگی گفت: از نگاه من، مرزهای سیاسی مانند سایر ساخته‌های اهل سیاست، بازیچه‌هایی بی‌بنیان هستند. انسان بیش از مرز و سیم خاردار و گذرنامه و روادید، به فرهنگ و هنر و اندیشه نیازمند است.
وی افزود: دریغ است که توانایی انسان و زیبایی حیات آدمیان در عصبیت و مرزبندی و کشمکش‌های حاصل از آن به هدر رود. شعر و هنر و اندیشه، مانند همۀ پدیده‌های طبیعی، بی‌مرز است. بر همین سیاق، شاعران و هنرمندان و متفکران بزرگ، نمی‌توانند در تنگنای خط‌کشی‌های حاصل از بازی‌های قدرت محصور بمانند.
