در هفته های اخیر موضوع تحولات افغانستان در صدر اخبار جهان قرار گرفته است و کارشناسان و فعالان سیاسی همواره در صدد ریشه یابی آن هستند تا علل و نیز پیامدهای تصرف زودهنگام این کشور از سوی طالبان را کشف کنند.
بسیاری از مقامات افغانستان یکی از دلایل شکست نیرو های امنیتی را به دست طالبان، توطئه های داخلی و همکاری های صورت گرفته با نیرو های طالبان ارزیابی می کنند. به عنوان نمونه «عطا محمدنور» رهبر جمعیت اسلامی افغانستان، ساعاتی پس از سقوط مزارشریف در بیانیه‌ای گفت: با در یک توطئه بزرگ، سازمان‌یافته و ناجوانمردانه، تمامی امکانات حکومتی و نیروهای دولتی به طالبان تسلیم کردند، این توطئه به حدی بود که می‌خواستند مارشال عبدالرشید دوستم و مرا هم به دام بیندازند که موفق نشدند.
برخی کارشناسان هم بر این باورند مسایلی چون هراس مردم، بی اعتمادی به نظام حاکم، نبود تشکیلات امنیتی و نظامی مقتدر و سازمان یافته، فساد ریشه دوانیده حکومتی و سیاست آمریکا در تنها گذاشتن متحدان خود از جمله دلایل این اشغال سریع هنگام بوده است.
«عبدالمحمد طاهری» کاردار و رایزن فرهنگی پیشین ایران در افغانستان معتقد است که یک دلیل خاص برای فروپاشی افغانستان وجود ندارد و در تبیین چرایی وقوع این رخداد گفت: در درجه اول فقدان منویات کافی در ذهن دولتمردان نسبت به حکومت داری، عدم اعتماد جدی مردم نسبت به دولتمردان، فساد گسترده‌ای که تمام اقشار کشور از مقامات تا رده های پایین گرفتار آن بودند، فقدان کار فرهنگی در این کشور، رها کردن ولسوالی ها و تمرکز دولت روی مرکز ولایات، دست کم گرفتن دشمنی به نام طالبان، اتکای بیش از حد به آمریکایی ها و عدم استفاده موثر نیرو های این کشور از انبوه امکاناتی که تحت عنوان امکانات کلاسیک نظامی در اختیارشان قرار داده شد و همچنین هزاران هزار ساعت آموزش های نظامی که از آن استفاده نکردند زیرا بیش از حد به آمریکا اعتماد داشتند.
در جریان اشغال چند روزه افغانستان و تصرف کابل، ضعف ارتش این کشور بیش از پیش برجسته است. از نگاه ناظران یکی از مهمترین دلایل ضعف و ناتوانی ارتش و نیرو های نظامی افغانستان به وضعیت بد اقتصادی این کشور پیوند می خورد. این وضعیت بد اقتصادی موجب شده که مردان این کشور از سر ناچاری و برای حقوق به سمت استخدام ارتش و پلیس کشیده شوند و انگیزه‌ای برای دفاع از کشور نداشته باشند.
این در حالی است که آمریکا ادعا می کند هزینه ای بالغ بر هزار میلیارد دلار در جنگ افغانستان و برای آموزش ٣٠٠ هزار پلیس و سرباز افغانستانی و تجهیز آنها با سلاح‌های پیشرفته آمریکایی صرف کرده است! از نگاه ناظران، اشغال دو دهه ای افغانستان با این هزینه هنگفت و زمان کافی برای توانمندسازی قوای نظامی این کشور برخلاف آنچه بایدن ادعا می کند، شکستی بیش نبوده و جای بحث و بررسی دارد.
باوجود دو دهه آموزش نظامی و صرف هزینه زمانی و مالی، نیرو های رسمی افغانستان حتی چند هفته از پس مقابله با نیرو های طالبان برنیامدند. این در حالی است که براساس برآورد های دولت های غربی و ژنرال های آمریکایی که خود موسس ارتش افغانستان در سال های آغازین قرن دو هزار میلادی هستند، در بدترین شرایط این نیروها بدون کمک خارجی می بایست تا ۶ ماه مقاومت می کرد و در بدترین حالت ۳ ماه پیش بینی می شد.
برخی نیز به راهبرد آمریکا در افغانستان و خروج غیرمسوولانه این کشور اشاره کرده و آن را مهمترین دلیل شکل گیری وضعیت کنونی ارزیابی می کنند؛ خروجی که در پی توافق آمریکا و طالبان انجام گرفت و در بسیاری از موارد حتی مقامات رسمی افغانستان در جریان جزییات این خروج قرار نگرفتند.
خالی کردن بی اطلاع پایگاه «بگرام» بزرگترین پایگاه هوایی در خاک افغانستان نمونه ای از خیانت آمریکایی ها به دولت افغانستان بود. چند هفته پیش فرماندهان نظامی افغانستان باخبر شدند که نیروهای آمریکایی شبانه پس از قطع برق پایگاه هوایی بگرام در حومه کابل و بدون اطلاع به فرمانده جدید این پایگاه، آن را ترک کرده اند.
ژنرال «میرعبدالله کوهستانی» فرمانده جدید پایگاه بگرام به خبرنگاران گفت: «ما در مورد خروج آمریکایی ها از این پایگاه شایعاتی شنیدیم و ساعت هفت صبح متوجه شدیم که این خبر حقیقت دارد و آن ها بگرام را تخلیه کرده‌اند.» سخنگوی ارتش آمریکا حاضر نشد در مورد انتقاد نظامیان افغانستان اظهار نظر کند و به بیانیه قبلی ارتش آمریکا ارجاع داد. در آن بیانیه گفته شده بود که پس از اعلام تاریخ خروج کامل نیرو های آمریکایی در اواسط ماه آوریل از سوی جو بایدن، روند تحویل پایگاه های آمریکایی به ارتش افغانستان آغاز شده است.
لازم به ذکر است که پایگاه بگرام مرکز عملیاتی اصلی آمریکا برای سرنگون کردن حکومت طالبان و تعقیب پیکارجویان القاعده پس از حملات تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به شهر های آمریکا و زمانی محل استقرار حدود صد هزار نظامی آمریکایی بود. از زمانی که این پایگاه بدون اطلاع دولت افغانستان به صورت شبانه خالی شد، حملات طالبان شدت گرفت و نکته مهم دیگر اینکه آمریکایی ها به رغم شدت یابی حملات طالبان به خروج خئود سرعت بخشیدند.
