خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: پیوندهای فرهنگی و سیاسی میان ایران و هند به دوران پیش از تاریخ بر می‌گردد. شواهد و آثار تاریخی وجود دارد که نشانگر پیوندهای بسیار صمیمانه بین دو قوم ایرانی و هندی است. آثار بسیار اعم از نسخ خطی و آثار نگارگری مشترک میان دو فرهنگ و همچنین رواج زبان فارسی در هند برای سده‌ها از جمله نشانه‌های این پیوند است.
از برنامه‌هایی که در حال حاضر در هند انجام می‌شود می‌توان از ترویج زبان فارسی معرفی فرهنگ و تمدن ایرانی اسلامی، معرفی مبانی انقلاب، شناخت جریان های فرهنگی هند، حفظ هویت فرهنگی ایرانیان مقیم، تحکیم روابط فرهنگی ایران و هند و… نام برد که از سوی رایزنی فرهنگی کشورمان در دهلی‌نو انجام می‌شود.
آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل گفت‌وگو با محمدعلی ربانی، رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در دهلی‌نو است. او فارغ التحصیل دکترای تاریخ تشیع است که تاکنون تجربه‌هایی در کشورهای تایلند و اندونزی به عنوان رایزن فرهنگی ایران و همچنین، معاون اداره‌کل فرهنگی آسیا و رئیس مرکز مطالعات فرهنگی بین‌المللی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و انتشار سه کتاب و دهها مقاله در حوزه‌های تقریب مذاهب، مطالعات فرهنگی و تاریخی کسب کرده است.
*روابط ایران و هند بجز برهه‌هایی کوتاه در تاریخ از جمله حمله نادرشاه به هند، همیشه فرهنگی و مسالمت‌آمیز بوده است. شاهد مثال آن حضور برخی از شاعران و هنرمندان ایران در این کشور در دوره‌های مختلف تاریخی و همچنین رواج زبان فارسی در میان مردم و دربارها و البته حضور پارسی‌سرایان بسیار هندی است. این روابط را چگونه ارزیابی می‌کنید و این پیشینه چه تاثیری در روابط امروز خواهد داشت؟
روابط ایران و هند از نمونه‌های موفق و تأثیرگذار مناسبات و تعاملات میان ملت‌ها در طول تاریخ گذشته به شمار می‌رود. این ویژگی خاص به دلایل مختلفی شکل گرفته است. اولاً اینکه کمتر ملتی را می‌توان یافت که از حیث پیشینه و قدمت دارای چنین دیرینگی و قدمت تاریخی در مناسبات و تعاملات با مردم ایران باشد. قدمتی که قریب به دو هزار سال قدمت و سابقه برمی‌گردد و ایرانی و هندی خود را از نژاد واحد و هم خون و برادر می‌دانند.
نکته دیگر اینکه این مناسبات و تعاملات عمدتاً بر پایه فرهنگ دوسویه بوده است و ایرانیان و هندی‌ها در طول تاریخ گذشته سعی کرده‌اند تا از طریق تعاملات فرهنگ‌محور نوعی تشریک مساعی مشترکی را در پی‌ریزی و تکامل عناصر تمدنی خود شکل دهند و از یکدیگر در مسیر رشد و تعالی خود بهره گیرند.
نکته اساسی دیگر اینکه هر چند امروزه مناسبات و روابط ایران هند در دوره معاصر تحت تأثیر تحولات و پدیده‌های سیاسی دارای فراز و فرود بوده و نسبت به گذشته بسیار افول کرده است، ولی امروزه نیز هند را باید موزه و آرشیوی زنده از تاریخ روابط فرهنگی ایران و هند خواند که در آن میلیون‌ها اثر و سند و شواهد و مستندات تاریخی در قالب بناها، یادبودها اسناد و نسخ خطی و سنت‌ها و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی و همچنین، زبان نمود و بروز یافته و بر عمق تعاملات گسترده و عمیق دو ملت دلالت دارد.
نکته مهم دیگر اینکه؛ بر اساس اسناد بالا دستی از جمله بیانیه گام دوم انقلاب و سند چشم انداز راهبردی فرهنگی کشورمان در هند و جزو اولویت‌های مهم رایزنان فرهنگی در خارج از کشور در حوزه روابط فرهنگی بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود.
این اهمیت به لحاظ راهبردی علاوه بر جایگاه مهم هند در متطقه و ظرفیت‌های مهم آن در تعاملات تجاری و سیاسی ایران ظرفیت‌های فرهنگی و میراث مشترک تاریخی تمدنی موجود در هند است که بر این اهمیت و اولویت تأکید دارد. همانگونه که در گذشته تاریخی هند، شریک راهبردی ایران در بین‌المللی سازی و توسعه و گسترش فرهنگ و ادب و تمدن ایرانی اسلامی بشمار می‌آمد، امروزه نیز روابط فرهنگی ایران و هند می‌تواند در ترویج و گسترش فرهنگ و ادب اسلامی و ایرانی که مهمترین ویژگی آن عقلانیت اعتدال و معنویت گرایی است، مشارکت راهبردی داشته باشد.
*درباره توافق‌نامه‌های فرهنگی مابین دو کشور توضیح دهید؟
خوشبختانه ایران و هند از مجموعه‌ای از توافقات و اسناد فرهنگی و علمی دوجانبه برخوردارند که خود دلیل بر تمایل و اراده جدی طرفین بر توسعه همکاری‌هاست. موافقتنامه فرهنگی ایران و هند سند جامعی از همکاری‌ها را پیش بینی و بسترسازی کرده است که در قالب طرح مبادلات مورد توافق دو کشور قابلیت اجرایی دارد.
هند را باید موزه و آرشیوی زنده از تاریخ روابط فرهنگی ایران و هند خواند که در آن میلیون‌ها اثر و سند و شواهد و مستندات تاریخی در قالب بناها، یادبودها اسناد و نسخ خطی و سنت‌ها و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی و همچنین، زبان نمود و بروز یافته و بر عمق تعاملات گسترده و عمیق دو ملت دلالت دارد افزون بر آن مجموعه‌ای از اسناد و توافقات علمی و فرهنگی بین نهادهای فرهنگی و دانشگاهی دو کشور متعقد شده که هریک ظرفیت مناسبی جهت همکاری‌های دوجانبه بشمار می‌رود. از جمله این توافقات اسنادی است که سازمان فرهنگ با نهادهای فرهنگی و دینی هند در زمینه‌های مختلف از جمله گفت‌وگوهای دینی امضا کرده است. هر چند باید اذعان کرد متأسفانه طی سال‌های اخیر به دلیل حاکم شدن برخی رویکردها و سیاست‌ها در هند اجرای این اسناد مسیر عملی دراز و دشواری را طی می‌کند و فرصت‌های اجرای آن نسبت به گذشته دشوارتر شده است.
*عملکرد رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در دهلی نو هندوستان طی یک سال گذشته چگونه بوده است و چه برنامه‌هایی را اجرا کرده‌اید؟
هرچند به دلیل فضا و ظرفیت بزرگ هند و حاکم شدن شرایط کرونا نسبت تلاش‌ها و فعالیت‌های رایزنی با سطح مطلوب فاصله دارد، ولی تلاش رایزنی طی یکسال گذشته بر آن بوده است تا از طریق افزایش سهم واسطه گری خود در ایجاد و توسعه همکاری‌ها و ارتباطات میان مراکز دانشگاهی و فرهنگی هند، تلاش در تولید و نشر منابع و ادبیات در معرفی فرهنگ و ارزش‌های فرهنگی ایران اسلامی به نخبگان، گسترش فعالیت در بسترهای مجازی و شبکه‌های دیجیتالی افزایش حضور و تعامل در رسانه‌های هند، گسترش مطالعات بنیادین در حوزه هندپژوهی معاصر انتشار نشریات علمی برای نخبگان و برخی فعالیت‌های دیگر علاوه بر تنوع بخشی مخاطبان در ارتقا و کیفی سازی عملکرد نمایندگی و اصلاح تصویرها از ایران و هند معاصر بکوشد.
از آنجایی که ارتباط با نخبگان و اندیشمندان کارآمدترین روش داد و ستد فرهنگی است، چه برنامه‌ای برای حضور نخبگان فرهنگی و هنری و دینی ایرانی در کشور هند دارید؟
هرچند در دوره‌های گذشته فعالیت‌های ارزشمند و تأثیرگذاری در تعاملات نخبگی سامان گرفته است ولی شرایط کرونا و محدودیت‌های بودجه ما را تشویق کرده است تا با پرهیز از کمیت گرایی فعالیت بر رویکردهای درازمدت و با تمرکز بر تعاملات با نخبگان مسیر فعالیت‌ها را در جهت تقویت کیفی و تأثیرگذاری هر چه بیشتر آن هموارتر کنیم.
از این رو سعی شده است با تسهیل ارتباطات و همکاری‌ها میان دانشگاه‌ها و نخبگان دو کشور سهم نخبگان دانشگاهی در تعاملات فرهنگی را افزایش و از ظرفیت آنان بیشتر بهره‌گیری به عمل آید.
نکته حائز اهمیت دیگر اینکه، روابط فرهنگی ضرورتاً می‌بایستی بر پایه مطالعات و پژوهش‌های علمی و واقع بینانه شکل گیرد بنظر می‌رسد یکی از ضعف‌های مهم در دیپلماسی فرهنگی که بعضاً موجب پیامدهای منفی و افزایش هزینه‌ها می‌شود، این است که بعضاً درک علمی و استراتژیک از واقعیت‌ها و پدیده‌های فرهنگی جهت تنظیم درست سیاست‌ها و رویکردها و عملکردهای فرهنگی وجود ندارد.
مضاف بر آنکه امروزه سرعت رشد تحولات و شکل گیری عناصر و پدیده‌های جدید در دیپلماسی فرهنگی به گونه‌ای است که روش‌ها و سنت‌های گذشته در تعاملات و دیپلماسی فرهنگی جوابگو نبوده و نیازمند باز مهندسی بر اساس درک عالمانه پژوهش محور و واقعیت گرایانه است.
طبیعتاً در چنین شرایطی سهم‌نخبگان جهت کمک به رسیدن به تصویرسازی درست و علمی از روابط میان دو کشور حایز اهمیت است و این موضوع در روابط ایران وهند به دلیل غلبه رویکردهای گذشته‌نگر تاریخی و همچنین، گستردگی و عمق تحولات فرهنگی اجتماعی و سیاسی در هند معاصر بسیار حایز اهمیت بوده و امری اجتناب ناپذیر بنظر می‌رسد. به باور بنده در کشور پُرجمعیتی همانند هند و با توجه به محدودیت‌های موجود تعاملات فرهنگی مؤثر می‌بایستی بر اساس تمرکز بر نخبگان شکل گیرد تا از کارارایی و تاثیرگذاری و پایداری مناسب‌تری برخوردار شود.
*کدام یک از دانشگاه‌های هند در حوزه زبان فارسی فعال هستند؟
علیرغم تحولات و سیر نزولی و پُرشیب در افول زبان فارسی در هند معاصر و کاهش شدید جایگاه زبان فارسی در این کشور، امروزه هند پس از ایران دومین کشوری است که زبان فارسی در مراکز دانشگاهی آن در قالب دپارتمان‌های زبان فارسی ومراکز تحقیقات زبان فارسی و مطالعات ایران حضور دارد.
در گذشته‌ای نه چندان دور بیش از ۶۰ مرکز دانشگاهی زبان فارسی را در دوره‌های مختلف در مقاطع لیسانس ارشد و دکتری تدریس می‌کردند که امروزه این رقم به قریب ۴۹ مرکز کاهش یافته است.
علاوه بر دپارتمان‌های زبان فارسی در دانشگاه‌های هند که هزاران استاد و دانشجو در مقاطع مختلف دانشگاهی در آن مشغول به تدریس و تحصیل هستند، مجموعه‌ای از مراکز دولتی و غیر دولتی همانند مؤسسه فروغ اردو مدارس دینی، مدارس عصری و دولتی نیز به آموزش زبان فارسی اشتغال دارند.
خوشبختانه در سند آموزشی ملی هند موضوع تدریس زبان فارسی در مدارس دولتی به عنوان زبان کلاسیک مورد توجه قرار گرفته و دولت هند آموزش زبان فارسی برای دانش‌آموزان را امری مفید جهت حفظ میراث ادبی و تاریخی هند می‌داند.
سرعت رشد تحولات و شکل گیری عناصر و پدیده‌های جدید در دیپلماسی فرهنگی به گونه‌ای است که روش‌ها و سنت‌های گذشته در تعاملات و دیپلماسی فرهنگی جوابگو نبوده و نیازمند باز مهندسی بر اساس درک عالمانه پژوهش محور و واقعیت گرایانه است عمده‌ترین دانشگاه‌های دولتی هند همانند دانشگاه دولتی دهلی دانشگاه جواهر لعل نهرو، دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه، دانشگاه علیگر، دانشگاه حیدرآباد و دهها دانشگاه بزرگ دیگر دارای دپارتمان‌های فعال زبان فارسی هستند و صدها دانشجو در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در آن مشغول به تحصیل هستند.
*برای تدریس زبان و ادبیات فارسی از اساتید ایرانی بهره گرفته شده است یا اساتید بومی؟
در گذشته اساتید زبان فارسی ایرانی در برخی دانشگاه‌های هند حضور داشتند متاسفانه مدتی است به دلیل شرایط کرونا امکان حضور اساتید ایرانی فراهم نیست واین مراکز و دپارتمان‌ها توسط اساتید بومی که بعضاً از دانشگاه‌های ایران فارغ التحصیل شده‌اند مدیریت می‌شود.
*آثار بزرگان ادب فارسی چه جایگاه و اهمیتی در هند دارند؟ در خصوص مفاخر و مشاهیر ایران چون «سعدی» و «حافظ» و… چه اقداماتی داشتید؟
اصولاً وقتی از زبان و شعر و ادب فارسی سخن می‌گوییم ضرورتاً هند بخشی از دامنه زبان فارسی بویژه شعر و ادب بشمار می‌رود و بدون در نظر گرفتن هند و شاعران بزرگ پارسی گوی ان تاریخ ادبیات و شعر فارسی ناقص خواهد بود.
همانگونه که سبک هندی بخش لاینفک از سبک شناسی و تاریخ ادبیات و شعر فارسی بشمار می‌رود، هند سهم و نقش عمده و قابل توجهی در بالندگی رشد شعر زبان فارسی برعهده داشته و علاوه بر نقشی که هندی‌ها در معرفی و نشر آثار ادب فارسی به جهان و بین‌المللی سازی شاعران بزرگی چون همانند حافظ و سعدی و فردوسی و مولانا و خیام و… بر عهده داشته‌اند، شاعران پارسی گوی بزرگ هندی همانند بیدل دهلوی امیر خسرو دهلوی غالب و صدها شاعر بزرگ دیگر که آثار ارزشمند و سترگی از شعر و ادب فارسی از خود به یادگار گذاشته‌اند در شکل دهی بنای استوار و سترگ ادب فارسی در طی قرون گذشته سهم و نقش مهمی بر عهده داشتند. از این رو هندی‌ها همواره زبان فارسی را بخشی از فرهنگ تاریخ و ادبیات خود می‌دانسته و در گسترش و نشر آن کوشیده‌اند.
*در حال حاضر ما چقدر نسخه خطی در هند داریم؟ این نسخ خطی در کجا نگهداری می شود؟
هند را باید دارای بزرگترین میراث مکتوب و نسخ خطی فارسی در جهان برشمرد. میلیون‌ها نسخه خطی که در قالب سند و کتاب در کتابخانه‌ها، مراکز آرشیو و مراکز فرهنگی و تاریخی دولتی و شخصی در هند موجود است، آن را به مرکز بزرگ نسخ خطی و میراث مکتوب در جهان تبدیل کرده است.
این مجموعه‌های عظیم از میراث مکتوب امروزه در مراکز آرشیو ملی، کتابخانه‌ها، دانشگاه‌ها، مدارس دینی، کتابخانه‌های شخصی، مراکز تاریخی و فرهنگی نگهداری می‌شود و یکی از ظرفیت‌های مشترک تاریخی و فرهنگی ایران و هند بشمار می‌رود و فرصت مهمی جهت همکاری علمی فرهنگی دو کشور است.
*درباره آثار چاپی و ترجمه شده رایزنی فرهنگی کشورمان در دهلی نو بگویید. آیا از طرح تاپ در هند استقبال شده است؟ از مهمترین آثار چاپ شده را نام ببرید. به ویژه در حوزه دفاع مقدس و انقلاب اسلامی.
هند در طول چند قرن گذشته پیشتاز در صنعت چاپ و نشر بوده و امروزه هم یکی از حوزه‌های فعال در این کشور بشمار می‌رود. خوشبختانه علاقه‌مندی هندی‌ها به فرهنگ اسلامی ایرانی و زبان فارسی مشوقی بوده برای مراکز ترجمه و نشر بومی هند که هرساله خود در حوزه ترجمه ونشر آثار مربوط به ادبیات فارسی و ایران فعال باشند.
طبیعتاً از آنجا که ترجمه و نشر یکی از حوزه‌های مهم و تأثیرگذار دیپلماسی فرهنگی بشمار می‌رود این حوزه همواره مورد توجه رایزنی فرهنگی بوده و طی چهل سال گذشته صدها کتاب از سوی رایزنی و دیگر نهادهای فرهنگی ایرانی پیرامون موضوعات ایران اسلام انقلاب اسلامی وادبیات فارسی وتاریخ ترجمه و منتشر شده است.
ظرفیت‌های همکاری در خصوص طرح تاپ در هند مناسب است، هر چند طی دوسال گذشته به دلیل شرایط کرونا، ناشران این همکاری همچون گذشته صورت نمی‌گیرد. مهمترین آثاری که تاکنون از سوی رایزنی فرهنگی ایران در دهلی‌نو منتشر شده مربوط به حوزه ادبیات از جمله شعر معاصر، شعر مقاومت، تشویق اساتید هندی به تولید ادبیات و ارایه اثر در حوزه شعر و ادب و همچنین، ترجمه و نشر برخی از رُمان‌ها و آثار ادبی دفاع مقدس همانند گلستان بیست و هشتم، پایی که جا ماند و رُمانی در خصوص شهید سلیمانی بوده است.
مترجمان دو کشور تا چه اندازه در انتقال فرهنگ دو کشور مؤثر بودند؟
شاعران، ادیبان و مترجمان عناصر اصلی و تاثیر گذار در مناسبات فرهنگی ایران و هند طی قرون گذشته بشمار می‌روند. اصولاً بخش عمده از هند پژوهی و ایران پژوهی در دو کشور توسط مترجمان صورت گرفته است و سیر ترجمه اثار در دو کشور سابقه‌ای بیش از هزار ساله دارد.
ترجمه آثاری چون کلیله و دمنه، ترجمه منابع دینی هندو به فارسی و متقابلاً ترجمه و نشر بسیاری از آثار ادبی و عرفانی فارسی به زبان‌های اردو، هندی، سانسکریت و سایر زبان‌های رایج در هند از دیرباز وجود داشته و یکی از شاهراه‌های اصلی در تعاملات و گفت‌وگوهای فرهنگی دو ملت بشمار می‌آمده است.
*برگزاری دوره فرصت‌های مطالعاتی در کشورمان چه تأثیری در یادگیری این زبان شیرین و آشنایی با فرهنگ کهن ایرانی دارد؟
طبیعتاً حضور و آموزش اساتید و دانشجویان هندی در ایران جهت گذراندن دوره‌های آموزش زبان فارسی از ضروری ترین و موثرترین سازوکارهای مربوط به حفظ و گسترش زبان فارسی در هند بشمار می‌رود. این مهم از آن جهت حائز اهمیت است که امروزه زبان فازسی در مراکز دانشگاهی هند بشدت گذشته‌نگر تاریخی و دجار توقف و نقصان گشته و بعضاً حتی اساتید زبان فارسی نیز از مکالمه درست این زبان و ادبیات معاصر و تحولات به روز آن دور مانده‌اند.
علاقه‌مندی هندی‌ها به فرهنگ اسلامی ایرانی و زبان فارسی مشوقی بوده برای مراکز ترجمه و نشر بومی هند که هرساله خود در حوزه ترجمه ونشر آثار مربوط به ادبیات فارسی و ایران فعال باش
*از تاریخچه گفت‌وگوهای دینی بین ایران و هند بگویید؟ به نظر شما، چه موضوعاتی باید در گفت‌وگوهای دینی بین ایران و هند تأکید شود؟
پیشینه گفت‌وگوهای دینی ایران و هند به قرن‌های گذشته به ویژه در دوره دارلشکوه باز می‌گردد. مضاعف بر انکه بخشی از تاریخ تعاملات فکری و فرهنگی دو کشور مربوط به ترجمه منابع دینی دو کشور و همچنین، تأثیر متقابل تفکر مذهبی مسلمانان و هندوها از یکدیگر به ویژه در حوزه عرفان اسلامی و برخی نگره‌های کلامی و سنت‌های دینی شکل گرفته است بخشی از این گفت‌وگوها را امروزه در میان مسلمانان و هندوها شاهدیم.
موضوع گفت‌وگوهای دینی نظام‌مند ایران و هند چند سالی است که بر اساس توافق بعمل آمده میان سازمان فرهنگ و شورای روابط فرهنگی هند سامان یافته و تاکنون دوران برگزار گشته است. مقدمات برپایی سومین دور آن فراهم آمده و موضوعات و دغدغه‌های مشترک فراوانی وجود دارد که امکان گفت‌وگو برای تفاهم و همکاری مشترک را به ویژه در زمینه عرفان معنویت گرایی اعتدال و چالش‌های انسان معاصر فراهم آورده است.
*تکثر مذهبی در هند را چگونه می‌بینید؟
هند سرزمین فرهنگ‌ها و مذاهب به شمار می‌رود و موزه‌ای از رنگارنگی تکثر فرهنگی قومی و مذهبی است. بخشی از این رنگارنگی و تنوع، ظرفیت‌ها و زمینه‌های مشترکی هستند که میراث مشترک دو کشور بشمار می‌روند البته ذکر این نکته حائز اهمیت است که در هند معاصر به ویژه در سال‌های اخیر تحولات و چرخش‌های قابل توجهی در حوزه‌های فرهنگی و فکری در حال شکل گیری است که غفلت از آن و نداشتن درک درست و عالمانه از این تحولات می‌تواند ما را دچار سردرگمی کرده و آثار نامطلوبی بدنبال داشته باشد.
*نگاه مردم هند به ایرانیان و فرهنگ ایرانی چگونه است؟
از بزرگترین و مهمترین سرمایه‌های موجود ایران در هند تصویرهای ذهنی مثبت بخش مهم جامعه هند نسبت به ایران است. این سرمایه عظیم امروزه به دلیل اینکه عمده تاریخی است و همچنین، به شدت از سوی رقبای ایران به ویژه امریکا در حال تخریب است، با چالش مواجه شده است. هر چند تلاش مضاعفی توسط رایزنی فرهنگی کشورمان در دهلی نو صورت گرفته است تا علاوه بر حفظ تصویرهای ذهنی مثبت تاریخی جامعه هند را به ویژه نسل جوان ان را با ایران معاصر نیز آشنا سازد ولی طبیعتاً به دلیل وسعت و دامته ظرفیت‌های کاری و حجم مخاطب و هم تلاش‌های گسترده رقبا به ویژه رسانه‌های غریی این تلاش‌ها با مشکلات و موانعی مواجه است.
*چگونه می‌توان حضور فرهنگی ایران در هندوستان را تداوم و قدرت بخشید؟
بخش مهمی از تداوم حضور فرهنگی ایران در هند ناشی از تلاش برای حفظ و توسعه میراث مشترک فرهنگی و تاریخی است. میراث مکتوب ارزشها و سنت‌های مشترکی که طی قرون گذشته از طریق عناصر ادبی شاعران، ادیبان و متفکران شکل گرفته است باید حفظ شود. مضاف بر آن، تصویرسازی‌های مثبت و درک درست و واقعی از هند و ایران به ویژه توسط نخبگان باید شکل گیرد و تعاملات فرهنگی دو کشور همچون گذشته و تجربه موفق تاریخی گذشته برپایه فرهنگ دوسویه و گفتگو محور و تعاملی باشد تا پایدار و سازنده باشد.
لازم است، با پرهیز از مناسبت گرایی روزمرگی و رویکردهای تبلیغی تعاملات فرهنگی ایران و هند را در بستر پایدار و سازنده روابط فرهنگی که دارای بار مفهومی خاص خود است، دنبال کنیم.
