این روزها برخی از معماران به بادگیرهای پر نقش و نگاری که در مرمت‌های اخیر شکل گرفته‌اند، خرده می‌گیرند و آن را متناسب با هویت اصلی یزد نمی‌دانند این در حالی است که برخی معتقد هستند مرمت به هر شیوه‌ای که منجر به حفظ سازه شود در این زمینه از اهمیت بیشتری برخوردار است.
در جدال این دو تفکر، برخی از استادکاران در شهر جهانی یزد تزئینات زیبایی را به بادگیرها الحق می‌کنند که متعلق به این سازه‌ها نیستند و در حقیقت همین مسئله منجر شد تا دوباره به یاد پرونده ثبت جهانی بادگیر بیفتیم، مسئله مهمی که سال‌هاست به تعویق افتاده و امروز از اولویت‌های کشورمان محسوب میشود چرا که برخی از کشورها درصدد غارت این غنیمت اصیل ایرانی و خصوصا پرکاربرد در یزد هستند.
یزد شهر بادگیرهای ایران است و تنوع بادگیرها و آیین‌های مربوط به آن زیاد است، حضور بادگیر در زندگی فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم یزد جزو مواردی است که نمی‌توان به سادگی از آن گذشت و در خصوص ثبت جهانی شدن نمادی که شاید روزی قریب به اکثر خانه‌های یزد داشتند، چشم پوشید.
پس شاید کوچکترین جزئیاتی که امروز در مورد این سازه مطرح میشود اهمیت دارد چرا که دوباره پرونده ثبت جهانی بادگیر به اهتمام متولیان به جریان افتاده و نباید در این مسیر هیچ خدشه‌ای وارد شود.
«ساشا ریاحی‌مقدم» معاون سابق میراث فرهنگی اداره کل میراث استان یزد در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا ضمن اشاره به این که بادگیر از عناصر و اجزای اصلی بناهای قدیمی است، اظهار می‌کند: ارتفاع و سردر و بادگیر و تزئیناتش همگی جزو اجزایی است که گویای وضعیت اجتماعی و اقتصادی فرد است.
وی با بیان این که معماری یزد با سایر نقاط مانند شیراز و اصفهان متفاوت است، می‌گوید: در معماری یزدی‌ها تا زمانی که لزومی نداشته، تزئینات زیادی هم استفاده نمی‌شده و خانه‌های دارای تزئینات زیاد هم متعلق به تجار و بازرگانان غیریزدی بوده است که مصداق آن را می‌توان خانه شیرازی‌ها دانست.
این کارشناس میراث فرهنگی با بیان این که خانه‌های مربوط به افراد بومی و ساکنان یزد تزئینات نداشته است، می‌گوید: تزئینات زیاد متعلق به منطقه کویری نیست حتی برخی از تزئینات که امروز در بر روی بادگیرهایی ساخته شده در برخی کشورها استفاده شده، امروز در بادگیرها مشاهده میشود.
وی با انتقاد به مرمت بادگیرها و ایجاد تزئینات بر بادگیرها اظهار می‌کند: ایجاد چنین تزئینات و گچ‌بری‌هایی که متعلق به یزد نیست در واقع آدرس غلط دادن است چرا که نهایتا تزئینات بادگیرهای اصیل یزد هم دمگیری‌های گچی ساده‌ای بیش نیست.
وی با اشاره به اشتباه تشبیه کردن بادگیرهای یزد به بادگیرهای تازه‌ساز تصریح می‌کند: بعضا تصاویری را می‌بینیم که برخی بادگیرهای یزد را با تزئینات مانند بادگیرهای غیربومی و تازه ساز، با گچ مشبک کرده‌اند و این بادگیرها از اصالت خارج شده‌اند.
تکامل نظارت از دغدغه تخریب تا جزئیات مرمت
در این خصوص «سیدمصطفی فاطمی» مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایسنا ضمن بیان این که نظارت بر حوزه مرمت بادگیرها به اندازه نظارت بر سایر بخش‌ها مانند ساختمان‌ها محدود است، می‌گوید: ما برای مرمت بادگیر هم ناگزیر به استفاده از همان نیروی محدود یگان حفاظت هستیم که پایش تمام افت تاریخی را نیز در دست دارند لذا کمتر به مبحث مرمت ورود کردیم.
این مسئول با بیان این که در گذشته تمرکز ما بر نظارت بر تخریب بافت تاریخی بوده است، می‌گوید: یکی از مسائلی که وجود دارد مربوط به مجوزهای مرمت اضطراری است که منجر به توجه نکردن به تزئینات بنا خصوصا بادگیر میشود و ما در تلاشیم که از این موضوع جلوگیری کنیم.
وی تصریح می‌کند: بعضا مرمتکاران بر بادگیرها تزئیناتی را استفاده می‌کنند که وجود ندارد و این مسئله تاثیری منفی به اصول مرمت اصولی همراه خواهد داشت اما بر پرونده ثبت جهانی بادگیر اثری ندارد زیرا در بحث بادگیر بیشتر به دنبال پرونده ثبت آیین‌ها و مراسم‌های مربوط به باد هستیم و خیلی به فیزیک بادگیر کار نداریم.
فاطمی در خصوص مرمت بادگیرها تصریح می‌کند: اصالت بادگیر باید حفظ شود و ما موظف هستیم که به این مسئله توجه کنیم خصوصا در حال حاضر که پرونده ثبت جهانی بادگیر در حال پیگیری است؛ این مسئله اهمیت بسیار زیادی دارد.
وی با اشاره به این که بادگیرهای یزد بسیار تنوع دارند می‌گوید: تنوع و تعدد بسیار زیاد بادگیرهای یزد مسلما نیازمند تعداد زیادی نیرو و تنوع زیادی در کار است اما بادگیرهایی که دارای این تزئینات نبوده و امروز به طور اشتباه بر روی آنها تزئینات ایجاد شده است و تعداد محدودی هم هستند را حذف می‌کنیم که البته دستور تخریب یکی از آنها را دادیم.
این مسئول با اشاره به در نظر گرفتن سبقه تاریخی در موضوع مرمت بادگیرها تصریح می‌کند: سابقه تاریخی واصالت در مرمت بادگیر باید رعایت شود چرا که بادگیرها توسط قومیت‌ها و افراد ساخته میشدند و همین مسئله در تنوع آنها موثر بوده است.
وی به روند تکامل بادگیر در استان یزد اشاره می‌کند و می‌گوید: مردمانی که در یزد زندگی می کرند ابتدا برای تحمل گرما مجبور شدند یک دیوار را حذف کنند و حذف این دیوار برای جریان باد، تالار را ایجاد کرده است ولی در دوره‌های بعد که معمولا مربوط به قرن پنجم، ششم و هفتم میشود تالارها جمع‌تر و بلندتر شکل گرفتند و طاق بلندها ایجاد شدند تا باد بیشتری را جذب کنند و بخش‌هایی برای جذب بهتر باد به وجود آمدند.
این مسئول با بیان این که در اواخر قرن پنجم بادگیرهای یک طرفه ابداع شدند، تصریح می‌کند: بادگیرهایی که به سبک میبد و اردکان ساخته شده یعنی آن تالارهای باریک و بلندی که در دوره‌های قبلی ارتقا یافتند تبدیل به بادگیرهای یک طرفه میشود که این مسئله نشان میدهد دانش یزدی‌ها برای ساخت باددگیر و دست یابی به فن آوری ساخت بادگیر ارتقا یافته است.
وی خاطرنشان می‌کند: در دوره‌های بعد، بادگیرهای دو طرفه، چهار طرفه، دایره‌ای، چند ضلعی و نظایر آن در استان یزد ایجاد میشود.
وی با بیان این که این روند تکامل بادگیر کاملا مشخص است، می‌گوید: تزئینات بادگیر در دوره‌های بعد از آن به وجود می‌آید، یعنی بعد از اینکه به تکامل بادگیر دست یافته شد درصدد ایجاد تزئینات هستند.
فاطمی ادامه میدهد: البته فناوری بادگیر هم متفاوت است و برخی از هوای زیرزمین و برخی از قنات و پایاب و همچنین حوض‌های زیرین بادگیر استفاده می‌کنند تا بتوانند خنکای بادگیر را داشته باشند.
وی در مورد تزئینات یادآور میشود: در تزئینات بحث متفاوت است، تمام خانه‌های یزد از نمای بیرونی یکسان هستند چون معماران یزدی آنها را می‌ساختند اما وقتی وارد خانه میشوند و به تزئینات دقت می‌کنند، متوجه اعمال سلیقه مالک خانه بر نوع و تنوع تزئینات بادگیرها میشوند.
این مسئول با بیان این که بادگیرهایی خانه شیرازی‌ها و عرب‌ها کاملا متفاوت است، می‌گوید: مثلا فردی که ثروتمند بوده مانند زرگرها تزئینات بیشتری در خانه‌هایشان داشتند که عمدتا تزئینات گچبری، آجرکاری و گل کاری بوده‌اند که به مقادیر متفاوتی در بادگیرها استفاده شده‌اند.
وی با اشاره به این که جایگاه افراد در ساخت بادگیرهای باعظمت و متنوع موثر بوده است، می‌گوید: تعداد بادگیر نیز بعضا متناسب با شخصیت فرد افزایش می‌یافته به گونه‌ای که در برخی اتاق‌ها نیز بادگیر ایجاد شده است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری یزد مطالعه تاریخچه و پیشینه بنا در بادگیرها را لازم می‌داند و می‌گوید: مرمتکار باید بداند که بادگیر در چه دوره‌ای ساخته شده است، موقعیت منطقه و محله چیست؟ مالک خانه در گذشته چه کسی بوده و تمایل آن به نوع تزئینات چه بوده است.
وی به تمکن مالی افراد اشاره می‌کند و می‌گوید: شغل و تمکن مالی فرد در شکل‌گیری آن و ابعاد خانه اثرگذار بوده و بادگیرها نمادهایی از این مسئله نیز بوده‌اند در عین حال، در برخی از خانه‌ها بادگیرها نیمه کاره می‌ماندند که دلایلی مانند دین و مذهب در این کارکرد نقش داشتند.
فاطمی تاکید می‌کند: به دلیل قوانین منطقه و دین مربوطه ادیان دیگر در برخی از خانه‌های زرتشتی نیز سبک معماری قدیم منجر شده که بعضا امکان ساخت بادگیر نداشته باشند.
بادگیرهای بیجان ناجی یزد جهانی از نماهای رومی!
امروزه در مناطق مدرن یزد خانه‌هایی با معماری جدیدتر خودنمایی می‌کنند خانه‌هایی که بعضا معماری‌هایشان تهدید برای شهر پایدارو اصالت و هویت یزد هستند خانه‌هایی با نماهای رومی که در خیابان‌های یزد ساخته میشوند.
اما بعضا برخی از خانه‌ها نمادهای بادگیر را به جای نماهای رومی به کار برده‌اند تا اصالت یزد در این خانه‌ها پررنگ‌تر باشد یکی از این خانه‌ها برج معروف دوقلوی یزد است که با چهار تاج بادگیر خودنمایی می‌کند اما بعضا برخی از معماران به استفاده از نماد بادگیر خرده می‌گیرند و این سبک معماری را هم نمی‌پسندند این در حالی است که بعضا افراد دیگری معتقدند که بادگیر به هر شیوه‌ای در معماری وجود داشته باشد اصالت و هویت یزد را نمایان می‌کند و همین مسئله غنیمتی است که امروز بسیاری از افراد با رغبت به وجود آن در نمای خانه در مناطق مدرن یزد به ارمغان آورده‌اند.
«ساشا ریاحی مقدم» در این باره به عنوان یک کارشناس و دانشجوی دکترای مرمت و پژوهشگر کشوری در حوزه میراث فرهنگی به خبرنگار ایسنا می‌گوید: در معماری قدیمی یزد بادگیر عنصری کاربردی بوده است و حتی بادگیرهایی که در 50 سال اخیر در معماری‌های مدرن هم ایجاد شده‌اند کاربردی بوده‌اند که بعضا کاربرد نورگیر دارند و در خصوص توزیع باد کاربردی ندارند.
وی با بیان این که توسعه تکنولوژی منجر به حذف کارایی بادگیر در خصصو توزیع باد شده است، می‌گوید: باید با تکنولوژی جدید مجددا بادگیر استفاده شود، در این جهت استفاده از بادگیر در معماری مدرن بسیار مطلوب است اما نباید بادگیر صرفا در نماسازی استفاده شود.
ریاحی مقدم با بیان این که بادگیر به عنوان نماد یزد باید المانی کاربردی در خانه‌های مدرن شود، اظهار می‌کند: اگر شکل آن را در نما استفاده کنیم بی‌سلیقگی است اما اگر المانی کاربردی شود یعنی در معماری معاصر هم این نماد به کار برده شده و به عنوان نماد یزد زنده است.
وی به کاربردهایی مانند نورگیر، تهویه هوا و شکل جان‌پناه(محلی ایمن در خانه‌های قدیمی) در معماری یزد اشاره می‌کند و می‌گوید: المان بادگیر باید از حالت فرم و نمادی خارج شود که این مسئله اهمیت زیاد دارد و در پرونده ثبت جهانی بادگیر هم بسیار موثر است.
وی به نقش شهرداری در این باره اشاره می‌کند و می‌گوید: شهرداری نه تنها باید مانع ایجاد خانه‌هایی با نمای رومی شود بلکه باید کاربرد بادگیر در خانه‌ها را نیز حفظ و متناسب با تکنولوژی کند تا این نماد در معماری معاصر نیز کاربردی شود.
وی با تاکید بر این که در ثبت جهانی بادگیرباید تزئینات هم مورد توجه باشد، می‌گوید: هیچ اضافه کردنی مجاز نیست و به اصالت آن خدشه وارد می‌کند ولی در معماری مدرن باید عنصری کاربردی شود تا در پرونده ثبت جهانی هم موثر باشد چرا که یکی از نقوص پرونده در گذشته، تداوم استفاده از عنصر بادگیر در معماری معاصر یزد است که این مسئله می‌تواند موثر واقع شود.
این فعال میراث فرهنگی با بیان این که امروزه در معماری معاصر هم نماد بادگیر وجود دارد، می‌گوید: موزه هنرهای معاصر و راه آهن یزد المان کاربردی بادگیر را آمیخته با معماری معاصر دارند و این مسئله نشان میدهد همواره می‌توانیم از این نماد کاربردی استفاده کنیم.
ریاحی‌مقدم خاطرنشان می‌کند: از دوره صفویه بادگیر به خانه‌های یزد اضافه شده و خود بادگیر یک عنصر الحاقی است که وارد معماری یزد شده است پس باید کاربردهای جدیدی منجر به حفظ آن در معماری یزد شود.
انتهای پیام
