یکی از مشخصه های بارز در نظام بین الملل کنونی، کنشگری فعالانه سازمان‌های منطقه ای و بین المللی است.
در کنار نقش مهم سازمان ملل در زمینه های متنوع سیاسی، امنیتی، اقتصادی و ... با نهادهای تابعه تخصصی‌اش، سازمان های منطقه ای نظیر اتحادیه اروپا در قاره سبز، آسه آن در شرق آسیا، نفتا در آمریکای شمالی، اکو در آسیا و سازمان همکاری شانگهای با اهداف گوناگون شکل گرفتند و فعال شدند.
در این بستر، سازمان همکاری شانگهای با توجه به پایه گذاری و عضویت دو قدرت بزرگ جهانی یعنی چین و روسیه طی سال‌های اخیر جایگاهی جدی تر در سطح منطقه ای و جهانی یافته است.
این سازمان با اینکه در میانه دهه ۹۰ میلادی با هدف مقابله با تروریسم، افراط گرایی و کمک به ثبات و امنیت حوزه پیرامونی اعضا شکل گرفت اما در ادامه مسیر همکاری های سیاسی و اقتصادی در این سازمان سهم پر رنگ تری به خود گرفت. به همین خاطر این سازمان در ادبیات سیاسی برخی از تحلیلگران روابط بین الملل به ناتوی شرق هم معروف است.
در واقع، سازمان شانگهای با راهبری دو قدرت مهم شرقی جهان به نوعی در تلاش برای موازنه سازی برابر آمریکا و غرب است.
در این میان، جمهوری اسلامی ایران بنا به ملاحظات سیاسی، اقتصادی و امنیتی توجهی ویژه به سازمان همکاری شانگهای دارد.
در همین خصوص، در گفت و گو با «علی اصغر زرگر» تحلیلگر حوزه سیاست بین الملل دلایل این توجه ویژه را جویا شده ایم؛
ایرنا: سازمان شانگهای با توجه به حضور دو قدرت بزرگ جهانی یعنی چین و روسیه چه سهمی در مناسبات بین المللی دارد؟
سازمان همکاری شانگهای که در سال ۲۰۰۱ میلادی از سوی کشورهای چین و روسیه و چهار کشور قزاقستان ، تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان پایه گذاری شد، اکنون در سال ۲۰۲۱ با نهایی شدن مراحل عضویت هندوستان، پاکستان و ایران و سه عضو ناظر مغولستان ، افغانستان و بلاروس گستره جغرافیایی بسیار وسیع تری به خود گرفته است.
این سازمان از درون رقابت قدرت های بزرگ بر سر منطقه ژئوپولتیک آسیای میانه ظهور کرد و در واقع در پاسخ به بر قرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در این منطقه پایه گذاری شده است. در این شکی نیست که نقش دو قدرت چین و روسیه در اهداف این سازمان تعیین کننده است.
اهداف رسمی سازمان بسیار گسترده است و شامل مسائل امنیتی در آسیای میانه به خصوص، تروریسم، جدایی طلبی، و افراط گرایی، همکاری های اقتصادی، افزایش سطح بازرگانی و همکاری های بانکی برای فراهم کردن سرمایه جهت طرح های مشترک سرمایه گذاری، همکاری های فرهنگی و نهایتا تشکیل باشگاه مشترک انرژی است که از خواسته های روسیه محسوب می شود.
بنابراین سازمان شانگهای یک نهاد منطقه ای برای همکاری های چند جانبه در حوزه های سیاسی، امنیتی، اقتصادی و فرهنگی و با تاکید بر حفظ و ثبات مرزها و حاکمیت ملی کشورها است. این سیاست ها در مخالفت با سیاست های یکجانبه گرایی ایالات متحده آمریکا است.
ایرنا: آیا این سازمان از ظرفیت‌های لازم برای مقابله با این یکجانبه‌گرایی برخوردار است؟
از اهمیت تشکیل این سازمان و اهداف همه جانبه آن همین بس که مساحت کل سرزمین های تحت حاکمیت کشورهای عضو و ناظرین بیش از ۳۵ میلیون کیلومتر مربع و با جمعیتی بیش از سه میلیارد یا حدودا بیش از ۴۰ درصد جمعیت دنیا را در بر می گیرد. از این رو باید گفت که این سازمان ظرفیت بسیار فراوانی در شکل گیری ساختارهای امنیتی حوزه پیرامونی خودش خواهد داشت و برگزاری نشست در روزهای ۱۶ و ۱۷ سپتامبر خود گویای تلاش اعضای این سازمان برای ایفای نقشی فعالانه تر در بحران های منطقه به خصوص افغانستان است.
خروج نیروهای آمریکا و ناتو از افغانستان و تسلط گروه طالبان بر این کشور از تحولات مهمی است که شایسته توجه سازمان خواهد بود. اگر چه این سازمان بصورت آشکار به دنبال تقابل با منافع هیچ کشوری نبوده و رسما هدف همکاری های چند جانبه برای حفظ امنیت را پیگیری کرده است ولی واقعیت این است که محور روسیه و چین به انضمام ایران به نوعی در حال حرکت به سمت تقابل با نفوذ آمریکا در منطقه هستند.
ایرنا: همکاری ایران با اعضای سازمان شانگهای حامل چه فرصت هایی برای کشور است؟
با توجه به گستردگی جغرافیایی و اهداف سازمان، عضویت رسمی و کامل ایران در این سازمان حامل اثرات سیاسی، امنیتی و اقتصادی فراوانی است. از سوی دیگر ایران مدت ها است که یکی از حامیان جدی برنامه بعضی از کشورهای عضو به ویژه روسیه در مقابله با تروریسم و مواد مخدر بوده است و اکنون عملا به این هدف سازمان پیوسته است. ایران همچنین عملا در مسیر کریدور شمال به جنوب و شرق به غرب قرار دارد که می تواند نقش تاریخی خود را با وجود بدخواهی بعضی از کشورها ایفا کند.
علاوه بر این، منابع غنی انرژی نفت و گاز ایران که مورد نیاز چین و هند ، دو عضو پر جمعیت سازمان است همراه با همکاری های استراتژیک ایران با این دو کشور و در کنار همکاری های امنیتی شانگهای، نگاه و رویکرد ایران به شرق را تکمیل می کند.
ایرنا: آیا سند جامع همکاری‌های ۲۵ ساله ایران و چین و همچنین همکاری های اقتصادی و سیاسی ایران با روسیه را می شود در همین چارچوب مورد بررسی قرار داد و قائل به نوعی هم‌افزایی در چارچوب سازمان همکاری شانگهای بود؟
همکاری های اقتصادی ایران و چین از یک طرف و ایران و روسیه از طرف دیگر در قالب قراردادهای درازمدت ، در صورتی که با توسعه و سرمایه گذاری های داخلی ایران همراه شود، راهگشای بسیاری از مسایل اقتصادی و توسعه ای سریع ایران خواهد شد.
نهایتا عضویت ایران در سازمان شانگهای به عنوان یک نهاد قدرتمند منطقه ای که در تقابل با نفوذ و یکجانبه گرایی آمریکا و ناتو و تضعیف هژمونی آنها در جهان است، می تواند موضع ایران را در خاورمیانه تقویت کند و حتی در مذاکرات برجامی که روسیه و چین دو عضو دایمی شورای امنیت سازمان‌ملل شرکت دارند، امتیازات بیشتری برای لغو تحریم ها از آمریکا اخذ کند.
