همشهری آنلاین-گروه استانی:
رفتن به گورستان برای بسیاری از افراد فضایی برای تأمل ایجاد می‌کند. علاوه‌براین گورستان‌ها گنجینه‌های نژادی همه اقوام و ملل به‌شمار می‌روند. گورها را باید آخرین برگ کتاب زندگی انسان‌ها نامید؛ صفحات خوانا و ناخوانایی که از گذشته‌های بسیار دور در اقصی نقاط زمین باقی مانده و اسرار و رازهایی سربه‌مهر در خود دارند. درایران هم سوای آرامستان‌های رسمی، گورستان‌های تاریخی بسیاری وجود دارد که تاریخ ایجاد آنها به قبل از اسلام و ادوار بسیار قدیمی‌تر برمی‌گردد.
دراین میان قبرستان‌های قدیمی قابل‌توجهی نیز وجود دارد که قدمت آنها به سده‌های نخستین اسلامی به این سو برمی‌گردد که نشان بیشتر آنها، کتیبه‌نویسی با خط کوفی است. یکی دیگر از نکات موردتوجه نشان‌هایی چون شانه، آینه، تسبیح و ستاره روی سنگ‌های قدیمی است که برخی از آنها را نماد و نشان شغل متوفیان تعبیر می‌کنند.
تاکنون در استان‌هایی مانند گلستان، سیستان‌وبلوچستان، اردبیل، فارس، اصفهان، بوشهر، چهارمحال‌وبختیاری، خراسان‌شمالی، مازندران و گیلان شاهد کشف گورستان‌های باستانی زیادی بوده‌ایم که حاوی نشانه‌های ارزشمندی از قدمت کهن زیست‌انسانی دراین مناطق هستند.
گورستانی با منظره‌ای خیره‌کننده
در فاصله «کلاله» و «مراوه‌تپه»، در همسایگی روستای ترکمن‌نشین «گچی سو»، تپه ماهورهایی شگفت‌انگیز و پیچیده درهم قرار دارد که گویی گنجی در هزارتویی نهان مخفی کرده‌است. این گنج گورستانی بدیع و باستانی است به نام «گورستان خالد نبی». کمی دورتر از بقعه خالدنبی، بقعه‌های «عالم بابا» و «چوپان آتا» قرار دارد؛ گورهایی که براساس گمانه‌زنی‌ها، کم‌ترین قدمتی که برای آنها ذکر شده، مربوط به قرن‌های ۸، ۹ و ۱۰هجری‌قمری است. درست در شرق بقعه عالم بابا، بر روی یک رشته تپه‌های خاکی که ارتفاع آنها به مراتب کم‌تر از ارتفاع محل زیارتگاه خالد نبی است، گورستان وسیع با منظره‌ای خیره‌کننده و عجیب قرار دارد که سنگ‌قبرهای آن به شکل استوانه‌هایی به ارتفاع ۲متر و بیشتر است.
به نظر می‌رسد براساس اسناد تاریخی باید بیش‌از ۶۰۰سنگ مزار در گورستان خالد نبی یافت شود که البته بخش زیادی از آن تخریب شده‌است. پراکندگی این سنگ‌ها در دامنه‌های کوه مرکزی و کوه شرقی است و برخی دیگر از مجموعه سنگ مزارها به‌صورت‌های منفرد در تپه‌های اطراف، که مسلط به «هزار دره» است، قرار گرفته‌اند. سنگ مزارهای این گورستان از سنگ‌های یکپارچه تراشیده شده و به شکل‌های استوانه‌ای و صلیبی هستند. شکل ظاهری آنها به این صورت است که کلاهخود در بالا و شال کمری مردان در پایین توصیف شده و سنگ قبرهایی که 2حلقه در پایین دارند، نشانگر شال پهلوانی درآن دوره بوده‌اند که علاوه بر شالی که مردان به دور کمر می‌بسته‌اند، مورداستفاده قرار می‌گرفته‌است.
همچنین، طول سنگ قبرها بسته به جایگاه آن شخص بلندتر یا کوتاه‌تر ساخته شده‌اند، قبر زن‌ها نیز سطحی تخت دارد و همه گورهای زنانه رو به شمال قرار گرفته‌اند. علاوه‌براینها باید اشاره کرد که از تاریخ دقیق شکل‌گیری این گورستان اطلاعات دقیقی در دسترس نیست. در سال‌های اخیر تعداد زیادی از گورها تخریب شده که بخشی از این تخریب‌ها به‌دلیل گردشگری غیرمسئولانه و بدون نظارت بوده‌است. اگرچه عدد دقیقی از تعداد بازدیدکنندگان سالانه از مجموعه خالد نبی در دسترس نیست، اما تا پیش‌از همه‌گیری ویروس کرونا، همه‌ساله در تعطیلات نوروز، حدود ۵۰هزارنفر دراین منطقه تفرج می‌کردند که ۴۰درصد از این تعداد را گردشگران خارج از استان و کشور تشکیل می‌دادند.
در نوروز1399 و ۱۴۰۰ برای خالد نبی روزهای بی‌بازدیدی رقم خورد که ناشی از همه‌گیری ویروس کرونا بود. براساس آمارهای موجود، این بیماری شمار بازدیدکنندگان این منطقه را به زیر ۵هزارنفر رساند. با وجود ثبت‌ملی گورستان و بقعه خالد نبی، تاکنون اقدام‌های مرمتی موثری برای این محوطه انجام نشده و در زمینه حفاظت هم فقط به فنس‌کشی و نصب کانکس نگهبانی بسنده شده‌است.
گورهای باستانی در گیلان
گورهای باستانی و تاریخی مهم‌ترین اسنادی هستند که از نیاکان به دست ما رسیده‌اند. در همه نقاط مرتفع شرق، مرکز و غرب گیلان ده‌ها گورستان باستانی وجود دارد که گورستان «مریان» تالش از مهم‌ترین آنهاست. گیلان بعد از ورود اسلام به ایران متأخرترین نقطه ایران بوده که به دین اسلام گروید؛ در واقع گیلانی‌ها با پناه دادن به شیعیانی که به آنان پناه آورده بودند، با دین اسلام آشنا شدند و در همان آغاز راه، طریق تشیع را پذیرفتند که همین موضوع سبب شد نقش مهمی در تشکیل حکومت‌های شیعه مذهب ایرانی داشته باشند که نمونه بارز آن حکومت «آل‌بویه» است.
یکی از سلسله‌های محلی که در گیلان به طول چند قرن حکومت کردند، سادات «آل کیا» بودند که این دودمان در شکل‌گیری حکومت صفویه و پناه و آموزش دادن به شاه اسماعیل صفوی نقش تعیین‌کننده‌ای داشتند. حکومت این دودمان بعدها توسط شاه عباس منقرض شد و از این خاندان جز قبرها و نام‌هایی باقی نمانده‌است. درمیان قبرهای سلاطین این خاندان، قبرستان «سرتربت» املش از اعتبار ویژه تاریخی برخوردار است. سرتربت، محل دفن چند تن از سلاطین و خاندان سادات آل کیاست.
این گورها شامل گورهای سلطان محمد کیا، فرمانروای لاهیجان، پسرش میرزا علی کیا و پری سلطان، دختر سلطان محمد است که بین سال‌های ۸۸۳ تا ۹۱۲ هـ.ق فوت کرده‌اند. گورهای این افراد در حیاط این بقعه قرار دارد. حیاط محصور با سنگ بقعه، ۶گور دارد؛ ۴گور سنگ قبر و کتیبه دارند و سنگ قبر و کتیبه ۲گور دیگر به سرقت رفته‌اند. این قبرستان مربوط به دوره تیموریان است.
رازهای سربه‌مهر «شهر یئری»
محوطه باستانی شهر یئری یا همان «پیرازمیان» مشگین‌شهر در 25کیلومتری این شهر و در بالادست روستای پیرازمیان قراردارد که برای نخستین‌بار درسال1978 میلادی توسط «چارلز برنی» باستان‌شناس معروف شهرمنچستر انگلیس شناسایی و به دنیا معرفی شد. این محوطه تاریخی علاوه بر دژ نظامی، غار و معبد تاریخی، شامل یک گورستان باستانی است که قدمت آن به 7هزارسال قبل از میلاد برمی‌گردد. گورستان شامل 280پیکره‌سنگی به شکل انسان است.
این محوطه باستانی رازهای سربه‌مهر زیادی دارد که نظر هر گردشگری را به خود جلب می‌کند. باستان‌شناسان معتقدند این منطقه نه‌تنها گورستان بلکه به احتمال زیاد معبد یا رصدخانه بوده‌است، چراکه سنگ‌ها به شکل خوشه ستاره پروین چیده شده‌است. حکاکی روی سنگ‌ها به‌گونه‌ای است که انسان‌ها اعم از زن و مرد، همه بدون دهان و شمشیر به کمر هستند. براساس مستندات باستانی، این محوطه 400هکتاری به دوران نوسنگی نسبت داده می‌شود که تا دوران آهن2 به‌صورت مستمر محل سکونت بشر بوده‌است. محوطه سنگ افراشته‌ها که به «محدوده نیایش» معروف شده، متعلق به اواخر عصر برنز و اوایل عصرآهن است. در سال1384 پیکره‌های سنگی که زیرخاک مدفون بودند از زیرخاک بیرون کشیده شدند.
گورستان شهر یئری تا قبل از همه‌گیری ویروس کرونا سالانه میزبان گردشگران داخلی و خارجی بسیاری بود، اما به‌گفته مسئولان مربوط، در وضعیت کنونی کرونایی بازدیدها از این منطقه به‌حداقل رسیده‌است.
قبرهایی با افسانه‌های کهن
سیستان‌وبلوچستان از مهم‌ترین استان‌های کشور در زمینه داشتن گورستان‌های باستانی است. دراین استان بیش‌از ۱۰۰گورستان باستانی وجود دارد که بیشتر آنها به ثبت‌ملی نیز رسیده‌اند. بیشتر این گورها مربوط به دوران قبل از اسلام، برخی مربوط به سده‌های نخستین اسلامی و برخی هم مربوط به دوران صفویه به بعد است که «گورستان جن‌ها»، «قبرستان هفتاد ملا»، «گورستان گشت» و گورستان‌های شهر سوخته از معروفت‌ترین آنها محسوب می‌شوند که تا پیش‌از همه‌گیری ویروس کرونا، همه‌ساله گردشگران زیادی به دیدن این مکان‌ها می‌رفتند.
دراین میان گورستان جن‌ها از جاذبه خاصی برخوردار است، چراکه اهمیت بازدید از این گورستان به تاریخی یا باستانی بودن آن نیست، بلکه به‌دلیل تجربه دلهره‌آور و مهیجی است که بازدیدکنندگان برای نخستین‌بار با آن روبه‌رو می‌شوند؛ آن‌هم به‌دلیل باورهایی که ریشه در افسانه‌ها و داستان‌های محلی دارد. این گورستان در شهرستان چابهار در نزدیکی روستای «تیس» واقع شده‌است. بیشتر اطلاعات درباره قبرستان تیس و حتی قدمت آن با حدس و گمان و افسانه همراه است. حفر قبرها در کنارهم روی سطح صخره‌ای این افسانه را رواج داده که قبرستان متعلق به جن‌هاست.
با این‌حال گفته می‌شود ممکن است تلاش برای مراقبت از اجساد مردگان دربرابر تعرض حیوانات، دلیل این نوع ساخت گورستان بوده باشد. قبرستان گشت هم مربوط به اواخر دوره اشکانیان - دوره ساسانیان است و در شهر گشت در ۶۹کیلومتری جاده سراوان به خاش واقع شده و این اثر در اردیبهشت‌ماه۱۳۴۵ به‌عنوان یکی از آثارملی ایران به ثبت رسیده‌است. علاوه‌براین، قبرستان هفتاد ملا نیز در شهرستان میرجاوه قرار دارد.
این قبرستان با مساحتی بیش‌از ۵۰۰مترمربع در سینه کوه ساخته شده‌است. گورستان ۴هزارو۷۰۰ساله متعلق به عصرمفرغ در روستای «کشیک» از توابع بخش مرکزی نیکشهر نیز معمولا مورد بازدید گردشگران قرار می‌گیرد. این گورستان درسال۱۳۹۱ با حفاری بیل مکانیکی که قرار بود برای روستا کانال انتقال آب با لوله را انجام دهد، کشف شد و ازجمله بزرگ‌ترین گورستان‌های عصر مفرغ سیستان‌وبلوچستان است که ۳۵هکتار وسعت دارد. برخی از این مکان‌ها مانند قبرستان جن‌ها به‌راحتی قابل دسترسی هستند و برخی مانند قبرستان هفتاد ملا نه، چراکه باید مسیری بسیار پر پیچ و خم و سخت‌گذر را طی کرد، اما مشکل اصلی برای گردشگران نبود علائم و تابلوهای راهنماست.
شغاب؛ گورستانی در کنار ساحل
«شغاب» محوطه‌ای باستانی در جنوب بوشهر است که قدمت آن به اواخر حکومت اشکانیان و ساسانیان بازمی گردد و درسال۱۳۷۷ در فهرست آثارملی کشور به‌ثبت رسیده‌است. بررسی‌ها نشان می‌دهد دراین محوطه، مردگان داخل خمره‌های بزرگ و کوچک دفن شده‌اند که روی برخی از آنها نقوش مختلفی دیده می‌شود.
اشیای کشف‌شده دیگر دراین گورستان که در خمره‌های بزرگ و کوچک قیراندود قرار گرفته‌اند، مشتمل بر تابوت‌های سنگی مکعب شکل و مهره‌های عتیق تزیینی است. گورستان شغاب فاصله کمی با دریا دارد و می‌توان گفت در ساحل ایجاد شده و احتمال می‌رود آفتاب گرم و داغ ساحلی، از عوامل ماندگاری آن تاکنون بوده‌باشد. محوطه گورستان شغاب از پشته‌های کم‌ارتفاعی تشکیل شده که تا لب دریا کشیده شده‌اند و با نزدیک‌تر شدن به روستای شغاب، این پشته‌ها بیشتر قابل مشاهده است. درحال‌حاضر فازنخست گمانه‌زنی گورستان شغاب ازسوی کارشناسان اداره‌کل میراث‌فرهنگی استان انجام شده و ساماندهی این محوطه و تبدیل آن به سایت‌موزه در دستورکار قرار گرفته‌است.
دارالسلام شیراز؛ جزو 3قبرستان قدیمی جهان
«دارالسلم» شیراز معروف به «دارالسلام» یکی از قدیمی‌ترین قبرستان‌های ایران است که گفته می‌شود نخستین قبری که در آن قرار گرفته، به سال ۲۴هجری و زمان حیات پیامبراکرم(ص) باز می‌گردد. این قبرستان اکنون در وسط شهر شیراز واقع شده و محل دفن بسیاری از بزرگان، عرفا، علماء، محققان و تأثیرگذاران فرهنگی، مذهبی و اجتماعی شیراز و استان فارس است. دارالسلام جزو 3قبرستان قدیمی جهان محسوب می‌شود و حتی برخی معتقدند سابقه این مکان به قبل از اسلام نیز می‌رسد.
بسیاری از ائمه جمعه شیراز از زمان زندیه تا قاجاریه نیز دراین گورستان به خاک سپرده شده‌اند. وسعت این قبرستان درحدود 10هکتار است و حدود 10هزارسنگ قبر درآن وجود دارد و تا سال1357 درآن مرده دفن می‌شده است. در کتاب «تذکره هزار مزار» از 27شخصیت مهم که جزو مشایخ و بزرگان تاریخ ایران بوده‌اند، نام برده شده‌است که در این خاکستان آرمیده‌اند.
در ساخت سنگ قبرها از نمادهای گوناگونی استفاده شده‌است که 4نماد بیشتر از دیگر نمادها به‌چشم می‌خورد. نخستین نماد، قابی عمودی یا افقی به شکل محراب است که نماد پنجره‌ای است به سمت نور. نماد بعدی درخت سرو است که در اندیشه ایران باستان نشان‌دهنده جاودانگی بوده‌است.
نماد دیگر، تصویری از یک پرنده است که بر بلندترین نقطه درخت‌های سرو نشسته است و به پشت سرش نگاه می‌کند. پرنده نماد خروج روح از بدن است و نشستنش بر روی درخت سرو، به معنای محافظت از جاودانگی است و نگاه کردن پرنده به پشت سر نماد چشم انتظاری متوفی برای ارسال خیرات از جانب بازماندگان است. تصاویر گرافیکی از مشاغل مختلف از نمادهای دیگری است که روی سنگ قبرهای خاکستان دارالسلام مشاهده می‌شود.
رد گورهای باستانی در روستای «طره» نطنز
استان اصفهان گورستان‌های تاریخی زیادی دارد که یکی از شناخته‌شده‌ترین آنها، قبرستان «تخت فولاد» است که برخی معتقدند قدمت آن به قرن چهارم هجری قمری برمی‌گردد. این‌درحالی‌است که یکی از گورستان‌های باستانی اصفهان در روستای «طره» از توابع بخش مرکزی شهرستان نطنز واقع شده‌است؛ روستایی که در 3کیلومتری غرب ابیانه و 165کیلومتری شهراصفهان قرار دارد. این روستا از جنوب به کوه «ریزند»، از شمال به کوه «هیمند»، از شمال‌شرقی به کوه «وردشت» و از جنوب‌غربی به کوه «دومیلان» محدود می‌شود.
دراین روستا علاوه‌بر آسیاب آبی، مسجد قدیمی و خانه‌های قدیمی با درهای چوبی و تزیینات خاص، یک گورستان باستانی با قدمت 2هزارو500 ساله وجود دارد. این گورستان باستانی کنار جاده و قبل از رسیدن به ابیانه واقع شده که سنگ‌قبرهای مثلث شکل آن، توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کند. روی سنگ‌ها نقوش دایره، شانه و درخت سرو به وفور دیده می‌شود که «شانه» نشان استادکار و پیشه‌ور بودن متوفی، «دایره» نماد چرخش روزگار و «سرو» نشان پویایی و زندگی پس‌از مرگ است.
دراین گورستان سنگ‌قبرهایی با قدمت 500 تا 800ساله را به‌راحتی می‌توان مشاهده کرد و برخی از سنگ‌قبرها نیز بدون تاریخ و نوشته هستند. بسیاری از این سنگ‌قبرها را روستاییان هنگام تعمیر و ساخت منازل در بافت قدیمی روستا، از زیرخاک بیرون کشیده‌اند؛ آنان هنگام کندن پی ساختمان به گورهایی رسیدند که استخوان انسان درآن وجود داشت، درحالی‌که از بیرون هیچ نشانی از قبر مشخص نبوده‌است. گورستان فعلی دارای 2بخش است که یکی قدیمی‌تر و در ضلع جنوبی، پشت مدرسه روستا و نزدیک باغ‌هاست که اکنون تقریبا نشان‌های آن ازمیان رفته است. این قبرستان شکل قدیمی خود را تقریبا از دست داده و نیازمند بازسازی است تا بتوان حدود آن را تعیین و به عنوان یک جاذبه گردشگری تعریف کرد.
گورستانی متفاوت در خراسان‌شمالی
«باغلق» روستایی ترکمن‌نشین در منطقه جرگلان استان خراسان‌شمالی است. گورستان روستای باغلق از قبرستان‌های قدیمی منطقه خراسان محسوب می‌شود و شکل آن متفاوت از آرامگاه‌های متداول در ایران است. این گورستان دور از روستا و بر فراز یک تپه قرار دارد و مشخصات فرد دفن شده بر روی ستون‌های چوبی عمودی ثبت شده‌است. نکته جالب توجه دراین گورستان، چوب‌هایی است که به‌صورت عمودی مشخصات متوفی روی آنها درج شده و به‌جای سنگ قبر استفاده می‌شود.
در اینکه این کار چه معنا و حکمتی دارد، اطلاع دقیقی نیست، اما رسمی است که از دیرباز درمیان مردم رواج داشته است و این رسم، امروزه این روستا و قبرستان خاص آن را به یک جاذبه گردشگری تبدیل کرده‌است. موضوعی که گورستان باغلق را از سایر گورستان‌ها خاص‌تر کرده، این است که وسعت آن زیاد بوده و ازسوی دیگر هنوز این سنت در آنجا ادامه دارد و در قبرهای جدید نیز از این سنگ و چوب‌های تراشیده شده استفاده می‌شود.
هنوز قدمت این گورستان مشخص نیست، اما کارشناسان این حوزه معتقدند قدمت این گورستان به دوره هزاره اول بازمی‌گردد. این گورستان همواره موردبازدید گردشگران بوده و با اینکه در دوران همه‌گیری ویروس کرونا حضور گردشگران دراین روستا کم‌تر شده، اما اگر کسی به روستای باغلق سفر کند، حتما از این جاذبه تاریخی دیدن خواهد کرد.
گورستانی با شیرهای سنگی
گورستان تاریخی «بزلر» هفشجان، در ۱۵کیلومتری جنوب‌غربی شهرکرد و در دامنه رشته کوه «جهان‌بین» در استان چهارمحال‌وبختیاری، یکی از تاریخی‌ترین گورستان‌های ایران است. براساس تحقیقاتی که در تپه‌های تاریخی اطراف این قبرستان انجام شده، می‌توان تخمین زد انسان‌ها در 7هزارسال پیش‌از میلاد حضرت‌مسیح در هفشجان زندگی می‌کرده‌اند. شیرهای سنگی قبرستان بزلر هفشجان جزو زیباترین و تکنیکی‌ترین مجسمه‌ها در نوع خود هستند. این شیرها یادگار مادها دراین سرزمین بوده و نسل به نسل شیوه ساخت‌شان به یادگار باقی مانده‌است.
بیشتر از 2هزارسنگ قبر تاریخی در قبرستان بزلر هفشجان وجود داشته که از صفویه تا قاجاریه را شامل می‌شوند. «پرویز تناولی» و دیگر پژوهشگران تاریخی دوره اسلامی این قبرستان تاریخی را هم‌تراز با تخت فولاد اصفهان می‌دانند و آن را جزو گورستان‌های تاریخی بی‌نظیر به‌شمار می‌آورند. براساس گفته تاریخ‌نویسان مشهور، شیرهای سنگی را معمولا روی گور شهدا، جوانان و پهلوانان قرار می‌داده‌اند. نقش تفنگ، شمشیر، خنجر، بته‌جقه و سرو خمیده همگی جزو نشانه‌های سنگ‌هاست.
در گویش بختیاری به شیرهای سنگی «برد شیر» گفته می‌شود؛ برد شیرها از پهلو، مزین به نقش شمشیر، اسب، تفنگ و تسبیح هستند و بر گرده آنها، مشخصات متوفی حک می‌شود. درمیان این شیرهای تراشیده شده سنگی، سنگ‌قبرهایی به‌صورت افقی، عمودی، محرابی، صندوقی و تندیس گونه نیز دیده می‌شوند.
همه این سنگ‌قبرها دارای تزئینات مختلفی بوده و به‌دلایل نامعلومی، بعضی از آنها افقی و بعضی عمودی کاشته شده‌اند. روی سنگ‌های عمودی که شکل محراب داشته‌اند، نقش‌های 2کبوتر به‌معنای پیک و نامه‌بر، گل و گلدان، شکل‌های اسلیمی و واژه‌های اسلامی مانند «هوالباقی»، «هوالحی الذی لایموت»، «بسم‌الله‌الرحمن الرحیم» و چند خط شعر دیده می‌شوند. این گورستان تاریخی درتاریخ 8مردادماه1381 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است.
«سفیدچاه»؛ قدیمی‌ترین گورستان اسلامی ایران
«سفیدچاه» تنها گورستان تاریخی ثبت شده در مازندران است که به‌دلیل چند ویژگی، سال‌هاست شهرت جهانی دارد. سفیدچاه در واقع نام روستایی از توابع شهرستان بهشهر است که حالا سال‌هاست گورستانش بیشتر از خود روستا شناخته می‌شود. چندهزار قبر تاریخی در سفیدچاه وجود دارد که با سنگ‌های منقش به طرح‌های مختلف و نام درگذشتگان، عمود به قبرها قرار گرفته‌اند. تعدد این سنگ‌ها و گستردگی گورستان سبب ایجاد فضایی رازآلود شده که موردتوجه گردشگران علاقه‌مند به تاریخ و عکاسان قرارگرفته است.
مردم منطقه معتقدند خاک سفیدچاه خاصیتی دارد که از تجزیه اجساد جلوگیری می‌کند. به همین دلیل در بخش‌های غیرتاریخی گورستان هنوز دفن درگذشتگان انجام می‌شود، اما مهم‌ترین ویژگی این گورستان، سنگ‌های متفاوت و خاص آن است که روی آنها علاوه بر بعضی مشخصات محدود از فرد، تصویر ابزار کار او یا نمادهایی مرتبط با زندگی‌اش حکاکی شده‌است.
با اینکه از گورستان سفیدچاه به‌عنوان قدیمی‌ترین گورستان اسلامی ایران یاد می‌شود و در برخی سایت‌ها عنوان شده که قدمت آن به چند هزار سال می‌رسد، گمانه‌زنی‌های باستان‌شناسان عمر سنگ‌قبرهای موجود در بخش تاریخی این گورستان را به بازه زمانی 150 تا حدود 800سال پیش نسبت می‌دهند. سفیدچاه به‌دلیل گستردگی‌اش، بزرگ‌ترین گورستان تاریخی مازندران و یکی از بزرگ‌ترین گورستان‌های تاریخی اسلامی نیز محسوب می‌شود.
بازدید از این گورستان برای گردشگران همواره آزاد بوده، اما در دوران همه‌گیری ویروس کرونا، مشمول محدودیت‌های کرونایی مرتبط با آرامگاه‌ها شده‌است. اما به‌دلیل محصور نبودن گورستان، تردد علاقه‌مندان به آن انجام می‌شود. تاکنون اقدام‌های مرمتی و حفاظتی موردنیاز برای این گورستان تاریخی، به شکلی که مناسب آن باشد، انجام نشده‌است. تعریف مسیرهای مشخص برای گردشگران و ایجاد سایت‌موزه با نصب تابلوهای آیتم‌گرافی از نمادهای روی سنگ‌قبرها از نکاتی است که می‌تواند به رونق گردشگری این گورستان کمک کند.
