از روزی که در مسجد سلیمان مته حفاری به نفت رسید و ایران صادرکننده نفت شد تا روزی که به این نتیجه برسد که خام‌فروشی نفت به‌صرفه نیست، خیلی طول کشید. سال ۱۲۸۷ شمسی ایران صاحب اولین چاه نفت خاورمیانه شد که «چاه نفت شماره یک» نام گرفت و از سال ۱۳۳۷ شمسی تازه رفت در کار پتروشیمی. پتروشیمی یعنی اینکه نفت را خام نفروشی، بلکه از آن محصولات جانبی استخراج کنی و بفروشی؛ یعنی همان‌کاری که کشورهای اروپایی فاقد ذخایر نفت انجام می‌دهند و خیلی زیاد سود می‌برند از نعمت نفت دیگران.
القصه، سال ۱۳۳۷ وزارت اقتصاد ایران نهادی با عنوان «بنگاه شیمیایی» تشکیل داد که این بنگاه هم کارخانه کود شیمیایی مرودشت فارس را تأسیس کرد تا صنعت پتروشیمی ایران متولد شود. همان‌موقع معلوم شد بله، جواب می‌دهد و در سال ۱۳۴۲ شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران تشکیل شد و رفت زیرمجموعه شرکت ملی نفت و بعدها وزارت نفت. کارخانه کود شیمیایی مرودشت هم توسعه یافت و شد پتروشیمی شیراز. تا سال ۱۳۵۶ ایران ۶ مجتمع پتروشیمی در مناطق جنوبی ایران داشت که سالانه ۳ میلیون تن محصولات پتروشیمی تولید می‌کردند. البته کم بود و خیلی کم!
تصویری از نخستین چاه نفت خاورمیانه و ایران در مسجد سلیمان
خراب شد و دوباره آباد شد!
در دوران جنگ تحمیلی بخش‌هایی از مجتمع‌های پتروشیمی ایران تخریب شد و از کار افتاد و بخش‌هایی هم با چنگ و دندان حفظ شد تا هر جور شده لااقل نیاز داخلی کشور به محصولات پتروشیمی تأمین شود. پس از جنگ نیز دوباره در حوزه پتروشیمی سرمایه‌گذاری شد و طرح‌های نیمه‌کاره قبل از انقلاب بهسازی و تکمیل شد و خرابی‌ها آباد شد تا صنعت پتروشیمی ایران دوباره برپا شود. این‌گونه بود که در سال ۱۳۷۸ تولید محصولات پتروشیمی ایران به ۱۴ میلیون تن در سال رسید؛ جهشی بلند. البته این فقط آغاز راه بود؛ صنعت پتروشیمی ایران مسیری رو به رشد را ادامه داد و تا سال ۱۳۹۸ تولید به ۶۸ میلیون تن در سال رسید. بعد چه شد؟ برخلاف صنعت خام‌فروشی نفت که کرونا و تحریم هر روز یک لطمه جدید و یک خبر تکراری برایش مهیا می‌کنند برای صنعت پتروشیمی اتفاق خاصی نیفتاد و حالا قرار است با اجرای بیش از ۵۰ طرح جدید میزان تولید این صنعت تا سال ۱۴۰۴ به بیش از ۱۳۰ میلیون تن در سال برسد. حالا ایران بیش از ۵۰ مجتمع پتروشیمی دارد که ۳۵۰ نوع محصول تولید می‌کنند با درآمد سالانه ۱۷ میلیارد دلار.
تصویری از کارخانه کود شیمیایی مرودشت، نخستین مجتمع پتروشیمی ایران
مشتری دارند هزار هزار!
محصولات پتروشیمی چه هستند؟ هزاران نوع محصول هستند که برخی نام‌های آسان دارند مثل اتیلن و آمونیاک و پروپیلن و برخی نام‌های سخت دارند مثل «آکریلونیتریل بوتادین استایرن» و «متیل ترشیری بوتیل اتر». اما همگی در دنیا مشتری دارند هزار هزار؛ روی هوا می‌زنند هر کسی داشته باشد. انواع محصولات پتروشیمی که مواداولیه یا محصول نهایی طیف وسیعی از صنایع امروزی هستند در یک عبارت «موتور محرک و ماده اولیه صنعت و اقتصاد امروز و آینده جهان» محسوب می‌شوند. خبر خوب درباره صنعت پتروشیمی ایران اینکه بنابه گزارش موسسه «گلوبال دیتا انرژی» تا سال ۲۰۳۰ غرب آسیا ۲۰ درصد به ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در جهان خواهد افزود که ۶۷ درصد این افزایش ظرفیت، کار ایران است.
عکسی از نخستین تلاش‌های ایرانیان برای ساخت مجتمع پتروشیمی در مناطق جنوبی ایران
چگونه ۱ دلار ۱۰ دلار می‌شود؟
خام‌فروشی نفت در افکار عمومی، موضوع خیلی مهمی است؛ اینکه چقدر می‌توانیم نفت بفروشیم، دماسنج روانی اقتصاد ایران است انگار. ولی خام‌فروشی که به‌معنای پول حاضر و آماده است یک آسیب جدی هم هست. چرا؟ چون پول حاضر و آماده ناچیز است؛ هیچ است. با پتروشیمی ارزش نفت خام چقدر بشود خوب است؟ حداقل ۱۰ برابر. یعنی یک دلار نفت خام را می‌توان با صنعت پتروشیمی به حداقل ۱۰ دلار محصول نهایی تبدیل کرد و فروخت؛ همان‌کاری که اروپایی‌ها می‌کنند و از نفت خام ارزان و باارزش برای خودشان سودهای کلان می‌سازند.
صنعت پتروشیمی ایران در سال‌های اخیر به‌دلیل تحریم‌ها به دانش بومی و ایرانی مجهز شده است
«سعید جلیلی» دیپلمات ارشد و سیاستمدار باسابقه در سال ۱۳۹۶ آسیب ناشی از خام‌فروشی نفت را چنین بازگو کرد: «سرمایه مهم کشور نفت و گاز است، وقتی با همین زیرساخت‌های موجود می‌توانیم ۱۰۰ دلار نفت را به ۱۲۰۰ دلار ارزش افزوده مبدل کنیم، جای تعجب است که چرا همچنان به دنبال خام‌فروشی نفت و گاز هستیم.»
این‌گونه است که خام‌فروشی نفت یک آسیب است و شاید بتوان گفت یک ضدفرهنگ است برای ایران که کشوری است با منابع پایدار نفتی و دارای دانش روزافزون در حوزه فناوری و برخوردار از نیروی کار توانا و جوانان صاحب علم و خلاقیت و ابتکار. در همین یک دهه اخیر به دلیل تحریم‌ها و نبود مشارکت بین‌المللی بخش عمده آن‌چه به ظرفیت پتروشیمی ایران افزوده شده حاصل دانش ایرانی بوده است. حالا همین صنعت پتروشیمی اگر گسترش یابد می‌تواند به جایی برسد که ایران به جای صادرکننده نفت به واردکننده نفت و فروشنده عمده فرآورده‌های نفتی تبدیل شود.
صنایع پتروشیمی به اعتقاد کارشناسان اقتصاد و انرژی، «آینده اقتصاد جهان» را بنیان می‌نهد
نهضت کاهش خام‌فروشی نفت
از نظر چشم‌هایی که به افق‌های بلند می‌نگرند و اندیشه‌هایی که دنبال منافع بلندمدت هستند افزایش محصولات پتروشیمی اقتصاد ایران را متحول می‌کند؛ «خودکفا» و «مستقل» و «مصون» از تحریم و فشار خارجی. بی‌دلیل نیست که رهبر انقلاب همواره بر افزایش ارزش افزوده صنعت نفت و گاز از طریق تولید فرآورده‌های پتروشیمی تأکید دارند. علاوه‌برآن کاهش خام‌فروشی نفت بخشی مهم از سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی ابلاغ شده در سال ۱۳۹۲ است. ماده ۱۵ سیاست‌های اقتصاد مقاومتی به این موضوع اشاره دارد:«افزایش ارزش افزوده از طریق تکمیل زنجیره ارزش صنعت نفت و گاز، توسعه تولید کالاهای دارای بازدهی بهینه (براساس شاخص شدت مصرف انرژی) و بالابردن صادرات برق، محصولات پتروشیمی و فرآورده‌های نفتی با تأکید بر برداشت صیانتی از منابع.»
رهبر انقلاب رهایی از خام‌فروشی نفت را به بریدن بندِ ناف اقتصاد از نفت تعبیر فرمودند
رهبر انقلاب در سخنرانی ابتدای سال ۱۳۹۴ در حرم مطهر رضوی فرمودند: «یکی از کارهای لازم، نهضت کاهش خام‌فروشی است. اینکه من چندی پیش راجع‌به وابسته‌بودن اقتصادمان به نفت اعتراض کردم و در سخنرانی گفتم، ناظر به این است. ما باید کاری کنیم که خام‌فروشی به‌تدریج کاهش پیدا کند، تا اینکه به‌کلی از بین برود؛ باید ارزش افزوده ایجاد کرد.» همچنین در سال ۱۳۹۸ نیز تعبیر بندِ ناف اقتصاد را به کار بردند و به نکته بسیار مهمی اشاره فرمودند:«همین تحریم می‌تواند یک فرصت باشد که تاکنون هم تا حدود زیادی فرصت‌هایی را برای ما به وجود آورده، بعد از این هم می‌تواند یک فرصت بزرگ را برای ما به وجود بیاورد. اگر ما مسئولین هوشیارانه عمل بکنیم، می‌تواند اقتصاد کشور را از اتکاء به نفت نجات بدهد، بندِ نافِ اقتصاد را از نفت بِبُرد و قطع کند. عامل عمده و مهم مشکلات اقتصادی ما این است: وابستگی به نفت که موجب شده برای درآمد کشور به نیروی داخل و جوشش داخلی، به استعدادهای گوناگون و ظرفیت‌های گوناگون داخلی توجه چندانی نشود، خاطرمان جمع باشد که نفت می‌فروشیم، درآمد کشور تأمین خواهد شد؛ عامل عمده مشکلات کشور این است. اگر چنان‌چه ما بتوانیم این کار را انجام بدهیم بهترین فرصت را از تهدید دشمن ـ یعنی از همین تحریم ـ توانسته‌ایم برای خودمان به دست بیاوریم.
کما اینکه آنها هم متوجهند؛ این را هم عرض بکنیم. باهوش‌هایشان البته؛ آن‌هایی را که گیج و گُمند و ملتفت نیستند کار نداریم؛ باهوش‌هایشان توجه به این نکته دارند. در گزارش‌هایی بنده دیدم که توصیه می‌کنند که نگذارید ایران، اقتصاد بدون نفت را تجربه کند؛ بین خودهایشان این گفته می‌شود که نگذارید ایران، اقتصاد بدون نفت را تجربه کند. یک راه پشتی‌ای درست کنید، حالا تحریم‌ها را برنمی‌دارید، اما یک راهی را پیدا کنید، درست کنید که ایران به‌کلی منقطع نشود، چون اگر منقطع شد می‌رود سراغ اقتصاد غیرنفتی. آنها به این توجه دارند و دنبالش می‌روند.»
امروز در تاریخ مناسبت‌های دیگری هم هست
امروز ۸ دی مصادف با ۲۸ دسامبر میلادی و ۱۳ جمادی‌الاول هجری قمری در تقویم تاریخ، مناسبت‌های دیگری هم دارد.
ـ شهادت حضرت فاطمه زهرا(س) به روایتی در سال ۱۱ قمری
ـ زادروز «میرزا فضل علی ایروانی» عالم و ادیب مسلمان در سال ۱۲۷۸ قمری
ـ رحلت آیت‌الله «میرزا مسیح خوانساری» در سال ۱۳۷۷ قمری
ـ درگذشت «فرانسوا بوشه» نقاش مشهور فرانسوی در سال ۱۷۷۰ میلادی
ـ امضای قانون اساسی مشروطه توسط مظفرالدین قاجار در سال ۱۲۸۵ شمسی
46
