خبرگزاری مهر؛ گروه جامعه: مرتضی شریفی عضو شورای عالی سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری با ارسال یادداشتی به خبرگزاری مهر به یاد جان باختن غریبانه کوهنوردان در توچال- کلکچال که روحی به عظمت کوهساران و قلبی به پاکی چشمه ساران داشته‌اند، به تشریح نقش کوهستان در تنوع زیستی و نقش کوهنوردان در حفاظت از این میراث پرداخت و عنوان کرد: وقتی به کوه و محیط کوهستانی فکر می‌کنیم، محیط مرتفع، سرد و پرشیب برایمان مجسم می‌شود. این شناخت علمی نیست، فاکتور سرما نمی‌تواند معرف محیط کوهستانی باشد چه بسا بر مناطق جلگه‌ای آرکتیک سرمائی حادتر حاکم است. همانطور ارتفاع نمی‌تواند معرف کوهستان باشد، جلگه‌های معروف مثل پرایریس (Prairies) آمریکای شمالی در ارتفاع حدود ۲۰۰۰ متری استقرار یافته‌اند.
پس می‌توان گفت شاخص شیب (درجه شیب به سطح افقی)، تنوع و درجه تغییرات شیب و یال و دره‌های در هم پیچیده ناشی از این پارامتر در معرفی محدوده‌ای به عنوان کوهستان نقش کلیدی دارد. لذا تعریف علمی کوه بر مبنا ناهمواری‌های شیب انجام می‌گیرد. بر این اساس کوه به منطقه‌ای اطلاق می‌شود که در یک واحد استاندارد (سی ثانیه تغییر در عرض جغرافیایی که از نظر وسعت در نقاط مختلف می‌تواند متفاوت باشد، این میزان در خط استوا معادل ۴*۴ کیلومتر مربع است) اختلاف ارتفاع واحد مورد نظر با ۹ واحد همجوار در شبکه بایستی حداقل ۲۰۰ متر باشد.
در زون بندی کلاسیک کوهستان از آخرین حد رویشی گونه‌های درختی و درختچه‌ای به پایین Montane نامیده می‌شود. از حد بالای کمربند درختی تا حد شروعی کمربندی که اغلب در طی سال از برف پوشیده است را Alpine و زون پوشیده از برف در طی سال را nival می‌نامند. شناخت و پهنه بندی این سه زون پایه و اساس مدیریت کوهستان محسوب می‌شود. و ارزیابی میدانی فقط در توان کوهنورد است و بس، کوه‌های که این سه پهنه را به طور کامل داشته باشند از نظر عملکرد محیط زیستی حائز اهمیت بوده و دارایی خدمات اکوسیستمی به مراتب بیشتر هستند.
شرایط توپوگرافیک و کمربندهای اکولوژیک مورد اشاره، سبب شکل‌گیری اکوسیستم‌های محلی متفاوت در فاصله بسیار کم از همدیگر می‌شود. به این جهت است که می گوئیم گزارشات مصور به جا مانده از یحیی حائز اهمیت است شناسایی میدانی لکه‌های اکوسیستم محلی نیز فقط در توان کوهنوردان است و بس، بهرحال در مقایسه نسبی با دیگر انواع سرزمین بیشترین تنوع از بالاترین سطح تنوع زیستی (اکوسیستم) را کوهستان ها دارا دارند و به تبعیت از آن از نظر تنوع گونه و تنوع ژن نیز در مقایسه نسبی با محیط‌های غیر کوهستانی برتری محسوس دارند.
کوهستان انبار ذخیره تنوع زیستی کره مسکون
در یک ارزیابی عام می‌توان گفت کوهستان انبار ذخیره تنوع زیستی کره مسکون محسوب می‌شود. حدود یک چهارم تنوع زیستی خشکی به کوهستان تعلق دارد. نصف هات اسپات های تنوع زیستی جهان در کوهستان ها استقرار یافته‌اند. در تقسیم بندی عام تنوع زیستی کوهستان حساس محسوب می‌شود. سیمای کوهستان شکننده و آسیب پذیر است. مقاومت پوشش گیاهی در مقابل عوامل خارجی از جمله تفرج کم بوده و از توان خود بازسازی و احیا کمتر برخوردار است.
در ایم حوزه حساسیت در ارتباط با پایداری خاک نیز صادق است. از طرفی حضور گونه‌های نادر و اندمیک اعم از گیاهی یا جانوری، با دامنه پراکنش بسیار محدود از ویژگی‌های تنوع زیستی کوهستان است، برای مثال از پاندا قرمز و قورباغه بول نپال یا پلنگ (Leopard) برفی فیز آباد و… می‌توان نام برد. کوهنوردان از قبیل یحیی که به نوبه خود طبیعت گرد (اکوتوریست ) محسوب می‌شوند ملاحظات خاص به امر حفاظت منابع دارند به هیچ وجه صدمه‌ای بر طبیعت نمی‌زنند.
شایان ذکر است حفظ مجموعه ارزش‌های یاد شده اعمال مدیریت حفاظتی را طلب می‌کند. از طرفی نقش کوهستان در زنجیرسازگان حیات سرزمین حائز اهمیت بوده و تخریب اکوسیستم کوهستان تأثیر خیلی سریع در تخریب حوزه آبخیز از میان بند تا جلگه خواهد داشت. یک کوهنورد بر این مهم واقف است.
سرزمین ما حداقل حاوی یک صد اکوسیستم کلان کوهستانی است
با بحث‌های مقدماتی که تا اینجا داشته‌ایم با توجه به قله‌های اصلی دو رشته کوه عمده می‌توان ارزیابی و نظر کارشناسی داد که سرزمین ما حداقل حاوی یک صد اکوسیستم کلان کوهستانی (با احتمال تکرار یک اکوسیستم کلان در بیش از یک جا)، سیصد اکوسیستم منطقه‌ای (Eco-Region) با صدها اکوسیستم بخشی (Eco-section) و هزاران اکوسیستم محلی (Eco-site) است. از طرفی وقتی پنج منطقه ژئوبتانیک جهانی در چنین سرزمینی گره می‌خورند در توصیف غنای تنوع زیستی سطوح پایین (گونه و ژن) حرف شاعرانه آتشی را می‌توان در دیالوگ علمی بیان داشت که سرزمین کوهستانی من دنیاست برای حفظ این ارزش‌ها باید کوهنوردان به کار گرفته شوند.
استفاده از تنوع زیستی کوهستان به عنوان مواد خام برای غذا، پوشاک، وسایل خانگی، زینتی و … یک سنت جهانی تلقی می‌شود. افزایش تقاضا برای صنایع، توریست‌های متقاضی و… این سنت محلی را به تهدید جدی برای تنوع زیستی کوهستان تبدیل کرده است. جمع‌آوری اجزا به ویژه بذور گیاهان کوهستان از منابع در آمد مردم کوهستان نشین محسوب می‌شود.
که با توجه به تغییرات شرایط محیطی و افزایش تقاضا امروزه به تهدیدی برای تنوع زیستی کوهستان تبدیل شده است، چه بسا قاچاق ژن از این طریق تسهیل می‌شود. تولید زراعی گونه‌های وحشی بدون مراعات حریم معنی دار، ژن‌های وحشی را در معرض خطر هیبرید قرار می‌دهد. از دیگر تهدیدات عمده کوهستان، استخراج منابع است که رویشگاه‌ها و زیستگاه‌های گونه‌های منحصر به فرد بدین وسیله منهدم می‌شود.
نقش کوهستان در حفظ و توزیع اصولی آب
در بحث قبلی نقش کوهستان را در زنجیره سازگان حیات سرزمین یادآور شدم حفظ و توزیع اصولی آب در سرزمین بدون حفظ اکوسیستم کوهستانی به همان آبراهه داری منتهی می‌شود که امروزه گرفتارش هستیم. قارچ‌های کوهستانی با درهم شکستن مواد معدنی و آماده سازی آن برای توزیع در چرخه غذایی نقش اساسی را ایفا می‌کنند. همانطور کوهستان فرهنگ و سنت و گروه‌های قومی(ethnic groups) منحصر به فرد را در خود دارد. محل سکونت و سبک زندگی گروه‌های قومی از نظر اکوتوریست یکی از جاذبه‌های عمده محسوب می‌شود. اگر برای حفاظت فیزیکی به گارد حفاظت کوهستان و راهنمایی خدمات اکوتوریستی بخواهیم عملیاتی کنیم کوهنوردان تنها گزینه هستند.
اکوسیستم‌های کوهستانی میراث جهانی
به خاطر درجه بکریت بالا و عدم دسترسی به فن‌آوری‌های ملی و جهانی، دانش بومی کوه نیشنان از غنائی خاصی برخوردار است. از نگهداری بذر گرفته تا ساختن ظروف چوبی، آگاهی به ارزش‌های غذایی، دارویی و… عناصر طبیعی کوهستان از آن جمله‌اند. با وجود اینکه قوانین جهانی سو استفاده از این نوع دانش را بدون مراعات حق مالکیت معنوی صاحبان دانش منع می‌کند قوانین ملی در این ارتباط یا وجود ندارد و یا بسیار ضعیف است. می‌توان وابستگی تقریباً کامل مردم بومی به طبیعت را از دیگر ویژگی‌های کوهستان شمرد، بر این اساس است که کنوانسیون تنوع زیستی سازمان ملل اکوسیستم‌های کوهستانی را میراث جهانی نوع بشر تلقی و حاکمیت ذی نفعان بخوان کوهنوردان و مردم بومی را جهت حراست از فرهنگ و طبیعت کوهستان توصیه می‌کند.
بدون اسفناج و سیب زمین وحشی سبد غذایی نپالی‌ها مفهوم ندارد. ارزش‌های دارویی گونه‌های گیاهی کوهستان فوق‌العاده است، برای مثال اجزا مختلف گونه علفی Rheam Nabile که در ارتفاعات بالایی آلپی رویش دارد، ارزش‌های دارویی برای امراض متفاوت دارد. این گیاه چندین دهه است که به عنوان داروخانه طبیعت نیازهای دارویی کوه نشینان هند، میانمار، افغانستان و … برآورده می‌کند لذا مدیریت کوهستان توجیه اقتصادی قوی را دارا است.
تهدید محیط زیست کوهستان یک معضل جهان است.
سرزمین کوهستانی ما از نظر تنوع زیستی نمونه کم نظیر در دنیاست، ولی اینکه با این گنجینه که می‌توانست ویترینی از طبیعت کره مسکون باشد چه می‌گذرد جای بحث مستقل را دارد که ورود پیدا نمی‌کنیم. شاید بتوان گفت به غیر از چند کشور معدود مشکل و تهدید محیط زیست کوهستان یک معضل جهانی است. در اغلب نقاط دنیا روش سنتی استفاده از کوهستان به هم ریخته (به دلایلی که در بحث‌های پیشین داشتیم) بدون اینکه برنامه علمی مدون با توجه به شرایط روز برای کوهستان تدوین شود.
با احساس خطر در جهت تعدیل تهدیدات برنامه کار تنوع زیستی کوهستان از طریق کنوانسیون تنوع زیستی در سطوح مختلف (ملی، منطقه‌ای و جهانی) ارائه شده است. بعضی کشورها برنامه ریزی فرا مرزی منطقه‌ای کوهستان را مورد توجه قرار داده‌اند، برنامه منطقه‌ای هندوکش-هیمالیا از آن جمله است.. بعضی دیگر به ویژه کشورهای در حال توسعه (از جمله در کشور ما) از هزاران آزمون به خطا ختم شده عبرت نمی‌گیرند و کماکان بر توسعه ناپایدار در اکوسیستم شکننده کوهستان اصرار دارند. توسعه نا پایدار متداول در محیط کوهستانی نه تنها فقر و فلاکت برای مردم کوهستان به ارمغان می‌آورد بلکه کل تمدن سرزمین را نشانه رفته است.
بر مبنای معیارهای علمی تعریف شده کشور ایران در یک ارزیابی کلان می‌تواند یک سرزمین کوهستانی تلقی شود. نقش کوهنوردان در مدیریت آن انکار نا پذیر است. زاگرس و البرز عمده رشته کوه‌های ایران هستند که در ورای مرزهای ملی با کوه‌های آنتالیا، قفقاز، هندوکش و… گره می‌خورند یا به بیان زیبایی شاعرانه منوچهر آتشی: ایران جهان است وقتی گره می‌خورد / گردنه‌های زاگرس / با چکاد آرارات / و دره‌های البرز / با تنگه‌های هندوکش
