به‌مناسبت هفته دفاع مقدس میزگرد «بررسی نقش زنان در سینمای دفاع مقدس» با حضور سمیه بکشلو، دانش‌آموخته کارشناسی ارشد ارتباطات اجتماعی، زهرا عبداللهی، سردبیر ایسنا در قزوین و دانشجوی کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی و لیلا روغنگیر قزوینی، دانشجوی کارشناسی ارشد ادبیات نمایشی که هر سه از نویسندگان قزوینی هستند در ایسنا برگزار شد.
در ابتدای این جلسه روغنگیر قزوینی اظهار می‌کند: از دهه ۶۰ که ساخت فیلم‌های دفاع مقدس آغاز شد نقش زنان در قالب همسر و یا مادر تنها فردی به‌عنوان بدرقه کنند بود برای همین همیشه زنان منتظر همسر و یا فرزندان رزمنده خود بودند و پس از آن دوربین جبهه را به تصویر می‌کشید.
وی تشریح می‌کند: پژوهشی در خصوص نقش زنان در دفاع مقدس انجام شده که نتایج جالبی داشته است؛ به این صورت که هر چه از سال‌های دفاع مقدس دور می‌شویم بیشتر به نقش زنان پرداخته می‌شود، خود من در برهه‌ای با خانواده شهدا مصاحبه می‌کردم و می‌دیدم که نقش مادران شهدا چقدر پررنگ بوده است؛ در سال‌های اخیر نیز در فیلم‌های دفاع مقدس نقش زنان را پررنگ‌تر می‌بینیم.
این نویسنده خاطرنشان می‌کند: با این همه محدود کردن نقش زنان در هشت سال دفاع مقدس به نقش پرستاری یا حتی پشتیبانی از جبهه کار درستی نیست؛ در آن سال‌ها جنگ بوده و مسلماً مشکلات جامعه به خانه‌ها نیز کشیده می‌شد و این‌گونه زنان بیشتر درگیر جنگ شدند به همین دلیل می‌توان بیشتر و عمیق‌تر به نقش زنان در دفاع مقدس پرداخت.
ضرورت بازنمایی نقش زنان در سینمای دفاع مقدس
در ادامه بکشلو با اشاره به اینکه در مطالعات حوزه بازنمایی باید ببینیم که سینما چطور نقش و موضوع را بازنمایی می‌کند و اساساً سینما چقدر روی جامعه اثرگذار است؛ بیان می‌کند: اوایل دهه ۶۰ و ۷۰ با نگاه مردانه در سینمای دفاع مقدس روبه‌رو بودیم و در آثار سینمایی دفاع مقدس اغلب زنان منفعل نمایش داده می‌شدند.
وی توضیح می‌دهد: در اینجا این سؤال مطرح می‌شود که سینمای دفاع مقدس چگونه زن را معرفی کرده است؟ اوایل دهه ۷۰ کارگردانانی همچون مخلباف، حاتمی‌کیا و ملاقلی‌پور آثاری را تولید کردند که به‌ندرت در آن به نقش زن پرداخته شده است و اغلب زنان به‌صورت کلیشه به تصویر کشیده شدند اما واقعیت امر این است که زنان در دوران مقدس این‌گونه نبودند و همان‌گونه که در جبهه‌ها چالش داشتیم در خانواده که عضو کوچکی از جامعه ایران بود نیز چالش وجود داشت؛ اساساً وقتی جنگ رخ می‌دهد نظم جامعه، محله و در پی آن خانه بر هم می‌ریزد و نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم همه‌چیز مانند قبل از جنگ باشد.
این دانش آموخته کارشناسی ارشد ارتباطات اجتماعی اظهار می‌کند: در آن سال‌ها با حضور مردان در جبهه اغلب محلات از مردان خالی شدند و زنان لباس، خوراک و پوشاک جبهه‌ها را آماده می‌کردند؛ بانوان لباس رزمندگان را شسته و ترمیم می‌کردند و در این بین روایت‌هایی از آن روزها دارند که کسی به آن نپرداخته است در حالی که بسیاری از راویان از دنیا رفتند و پرداخت به این موضوع از این زاویه را از دست دادیم.
بکشلو اشاره می‌کند: در زمان صدر اسلام زنان علاوه بر نقش پرستاری نقش رسانه را هم ایفا می‌کردند و حتی در ترغیب یا عدم ترغیب همسرانشان به حضور در کارزار جنگ نقش مؤثری داشتند.
نمایش تفکرات و احساسات زن در هیبتی مردانه
وی در ادامه مطرح می‌کند: در سینمای دفاع مقدس تمامی تفکرات و احساسات زن در میدان رزم در هیبتی مردانه به نمایش گذاشته شده است در حالی که نقش زنان در درون خانواده و حتی پشت جبهه انکارناپذیر است.
این فعال فرهنگی تشریح می‌کند: در روزهای نخست حمله عراق به کشور زنان در شهرهای اشغال شده در میدان نبرد حضور داشتند و پس از آن با ادامه جنگ در پشت جبهه و حتی در آرامستان‌ها برای تدفین شهدا آستین بالا زدند، در حقیقت زنان از اولین تا آخرین لایه رزم در هشت سال دفاع مقدس حضور داشتند ولی در رسانه‌ها به ویژه سینما به زنان نقش کلیشه‌ای داده شده است شاید چون در آن سال‌ها جامعه نمی‌توانست نقش واقعی زنان را در دفاع مقدس بپذیرد.
وی متذکر می‌شود: متأسفانه طیف‌های متنوع از نقش زنان در رسانه‌ها بازنمایی نشده است که می‌تواند ناشی از سیاست‌های کلی فرهنگی یا فهم از نقش زن در دفاع مقدس اشتباه باشد که در هرصورت باید اصلاح شود.
بکشلو اشاره می‌کند: اگر دقت کنیم در فیلم «بلمی به‌سوی ساحل» که جزو اولین فیلم‌های دفاع مقدس است هیچ زنی نقش‌آفرینی نمی‌کند اما در سال‌های اخیر سینما به نقطه‌ای رسیده است که زنان حتی در تولید آثار دفاع مقدس نیز نقش‌آفرینی می‌کنند؛ در آثاری همچون شیار ۱۴۳، ویلایی‌ها و روزهای زندگی به زن به‌عنوان یک شخصیت اثرگذار در سینمای دفاع مقدس پرداخته شده است.
روایتگری و الگوسازی با ساخت آثار دفاع مقدس
روغنگیر قزوینی در ادامه این جلسه بیان می‌کند: جنگ برای نسل جدید ناشناخته است و در خانواده‌ها زیاد از آن سخن گفته نمی‌شود و در این شرایط سینما می‌تواند با ساخت آثار جدید، جنگ را به نسل جدید معرفی کند.
وی اضافه می‌کند: برای نسل جدید باید توسط فیلم و داستان الگوسازی کرده و روایتگری کنیم، متولدین دهه ۶۰ با جنگ آشنا هستند و حتی وقتی از پناهگاه سخن می‌گوییم می‌توانند آن را درک کنند ولی نسل جدید درکی از پناهگاه، جنگ و حمله هوایی ندارند.
پرداختن به نقش زنان نشان بلوغ سینمای دفاع مقدس
بکشلو تصریح می‌کند: در آثار جدید سینمای دفاع مقدس زنان قهرمان داستان هستند و این نشانه بلوغ سینماست؛ جنگ به همت زنان و مردان اداره شد زنان با پشتیبانی و مردان با حضور در صحنه رزم و خط مقدم توانستند این خاک را حفظ کنند.
وی اظهار می‌کند: یک زن نقش‌های متعددی مانند خواهری، همسری، مادری و فرزندی را ایفا می‌کند بنابراین اگر نقش‌های مختلف زن را در سینما ببینیم، یک بانو می‌تواند جایگاه واقعی خود را در سینمای دفاع مقدس پیدا کند؛ باید متذکر شویم که با نگارش کتاب‌های متعدد بستر ورود به سینما فراهم می‌شود.
عبداللهی خاطرنشان می‌کند: در دوران دفاع مقدس در ابتدای جنگ به مدت یک ماه زنان در شهرها و به اصطلاح خط مقدم حضور داشتند، پس از آن زنان در پشت جبهه خدماتی مانند تهیه ارزاق و تدفین شهدا را انجام دادند..
وی اضافه می‌کند: در سال‌های نخست جنگ و حتی پس از پایان آن کارگردان‌های سینما آثاری را ساختند که در آن نقش زنان را شاهد نیستیم و یا به صورت کاملا کلیشه‌ای به آن‌ها پرداخته شده است، اما در سال‌های اخیر با ورود کارگردانان خانم به عرصه سینمای دفاع مقدس شاهد تولید آثاری هستیم که زنان در آن نقش ایفا می‌کنند.
این نویسنده تشریح می‌کند: چون ادبیات، پایه‌گذار سینماست و پس از ورود نویسندگان مختلف برای نوشتن آثار ادبی با محوریت زن در دفاع مقدس، سینماگران به این فکر افتادند که می‌توانند در آثار خود نقش متفاوت زن در دفاع مقدس را هم ببینند.
وی می‌گوید: البته در اقتباس از آثار ادبی دفاع مقدس برای فیلمسازی چالش‌هایی هم وجود دارد به عنوان مثال ممکن است شخصیت‌های آثار ادبی که در قید حیات هستند نخواهند حضور آنان در دفاع مقدس دراماتیزه شود.
نویسندگان از شکستن قالب‌ها می‌ترسند
سردبیر ایسنا در قزوین با تأکید بر لزوم آشنایی‌زدایی در ادبیات و سینمای دفاع مقدس تشریح می‌کند: مشکل بعدی این است که نویسندگان اغلب می‌ترسند که قالب زن کلیشه‌ای سینمای دفاع مقدس را بشکنند و کمتر نویسنده‌ای به دنبال دردسر می‌گردد به عنوان مثال کتاب «روزهای بی‌آیینه» که خاطرات منیژه لشکری همسر شهید لشکری است را در نظر بگیرید؛ قهرمان داستان که همسر شهید لشکری است با آزاد شدن همسرش بعد از ۱۸ سال اسارت گویا با فرد جدیدی روبه‌رو می‌شود چون سال‌های اسارت بسیاری از عادات و سبک زندگی همسرش را تغییر داده است.
وی ادامه می‌دهد: زنی که در این کتاب به تصویر کشیده شده متفاوت از تمام زنانی است که به عنوان یک همسر شهید در جامعه پذیرفته شده‌اند، روایتی تازه و نو که از یک زاویه دید جدید است و قطع به یقین نویسنده برای نگارش آن از خط قرمرهای مرسوم جامعه عبور کرده و سختی‌های بسیاری را به جان خریده است و شاید به خاطر همین مصائب است که بسیاری از نویسندگان و فیلم‌نامه‌نویسان به برای نگارش این سوژه‌ها ورود نمی‌کنند.
عبداللهی بیان می‌کند: متأسفانه در روایت‌های ادبی و سینمایی در حوزه دفاع مقدس به نقش زن به‌عنوان قهرمان کمتر پرداخته شده، زنی که همسرش به جبهه رفته و به‌تنهایی خانواده را اداره می‌کند یک قهرمان است اما در بسیاری از آثار سینمایی این زن قهرمان را به تصویر نکشیدیم و گاه تنها به یک صحنه کوتاه بسنده کردیم.
وی تصریح می‌کند: شاید ارزش‌های پذیرفته شده در جامعه در سال‌های ابتدایی دفاع مقدس باعث شده که تولیدکنندگان آثار سینمایی کمتر به موضوع زن بپردازند ولی با گذشت زمان، پرداخت به نقش زن در سینمای دفاع مقدس هر روز بهتر و بهتر شده است.
در ادامه روغنگیر قزوینی خاطرنشان می‌کند: سوژه‌های متعددی وجود دارد که به خاطر شرایط جامعه آن زمان ساخته نشدند، زنانی که در روزهای ابتدایی جنگ در منزل خود ماندند چون تنها دارایی آنان بوده است و حکم خاک وطن را برای آن خانواده داشته است یا مثلاً زنانی بودند که همسرانشان مفقودالاثر شدند و ازدواج کردند که این موارد ازجمله واقعیت‌هایی است که در آثار سینمایی به آن پرداخته نشده است.
بکشلو در این خصوص می‌گوید: شاید اگر در سال‌های نخست جنگ و پس از آن به برخی از موضوعات می‌پرداختند فضای جامعه تغییر و هنجارها جابه‌جا می‌شدند.
عبداللهی بیان می‌کند: از زمانی که زنان در تولید آثار دفاع مقدس وارد شدند شاهد پرداخت بیشتر به نقش زن در آثار دفاع مقدس هستیم و برای اینکه این مسیر ادامه پیدا کند سیاست‌گذاران فرهنگی باید برای ساختن الگوی مناسب یک زن تراز انقلاب اسلامی برخی حساسیت‌ها را کناز بگذارند تا نسل جدید با تماشای یک اثر ۹۰ دقیقه‌ای از دفاع مقدس شناخت درست پیدا کنند.
این نویسنده یادآور می‌شود: در چنین شرایطی که ممکن است منابع دست اول دفاع مقدس از دنیا بروند بهتر است افرادی که به زنان فعال در دوران دفاع مقدس دسترسی دارند روایت‌های آنان را ثبت و ضبط کنند و ماده خام رابه جامعه هدف که همان نویسندگان هستند برسانند؛ نویسندگان نیز از این مواد خام استفاده و اثری خلق کنند تا روی جامعه‌ای که ممکن است شناخت درستی از دفاع مقدس نداشته باشد، اثر بگذارند.
انتهای پیام
