بازخوانی و توضیح تعدادی از این اسناد، مربوط به دوران تامین نفت و مشتقات نفتی موردنیاز حرم مطهر در سال۱۳۰۹ ه.ش از شرکت «پرس آذ نفت» و سپس بررسی و مقدمات انتقال این قرارداد خرید از شرکت مذکور به اداره فروش کمپانی نفت انگلیس و ایران، در سال۱۳۱۳ و دوران ریاست «مصطفی فاتح» بر اداره توزیع آن کمپانی، موضوع مطلب حاضر است.
موضوع تامین سوخت مصرفی آستان قدس از بدو ایجاد این زیارتگاه مهم شیعیان، همواره مدنظر متولیان آن بوده است. قرار گرفتن مشهد در شمال شرقی کشور، جغرافیای خاص و آب و هوای سرد این منطقه، خصوصا در ایام سرد سال، ایجاب می‌کرد تا سوخت مصرفی این مرکز در دو بخش روشنایی و تامین گرمایش و همچنین مصارف دیگر در بخش وسایل نقلیه و موتوری، همواره مدنظر باشد. یکی از اسناد قدیمی موجود در آرشیو آستان در این زمینه، مکاتبات و قراردادهایی است که تولیت آن با کمپانی‌های مختلف نفتی فعال در خراسان به منظور تامین این نیاز روزانه و مستمر خود داشته است. از جمله، مکاتبات تولیت آستان با دفتر نمایندگی شرکت «پرس آذ نفت» در مشهد قابل‌توجه است. شرکت «پرس آذ نفت» با علامت اختصاری «P.A.N» موسسه‌ای بود که تامین و انتقال نفت و مشتقات نفتی از باکو به ایران را بر عهده داشت و توصیف و معرفی آن مطلبی مجزا را می‌طلبد، اما آنچه در اینجا به اختصار می‌توان گفت، این است که دفتر مرکزی این شرکت روسی در تهران بود و شعبه‌هایی هم برای فروش داشت که بیشتر آنها در نیمه شمالی کشور بودند. عباس حسینی در کتاب «تاریخچه اتومبیل در ایران» (این اتولی که من می‌گم) در این زمینه آورده است: روسیه با راه‌اندازی شرکتی به نام «پرس آذ نفت» در تهران، واقع در خیابان امیرکبیر، اقدام به فروش نفت و روغن کرد. در آرشیو اسناد آستان قدس و در پرونده‌ای به شماره ۶۷۴۸۵ سند شماره۶/ ۶۷۴۸۵، نامه‌ای از نایب تولیت آستان قدس خطاب به اداره «پرس آذ نفت» خراسان به تاریخ ۲۴دی‌ماه ۱۳۰۹ وجود دارد که در آن نفت برای کارخانه برق آستان قدس و همچنین روغن ماشین و بنزین درخواست شده است. در این نامه که البته به قراردادی قبل از آن ارجاع دارد، آمده است: «نظر به اینکه نفط کارخانه چراغ برق استان (آستان) قدس از مقدار جاری ۲۰۰پوط کنترات منعقده با آن اداره محترم بیشتر شده و در سال آینده با تشکیلاتی که در نظر است خیلی بیشتر خواهد شد، لذا خواهش می‌نمایم با عطف به کنترات سابقه مقرر فرمایید ماخذ نفط مصرفی آستان مقدس را تا ماهی ۳۵۰پوط قرار دهید...» در این نامه همچنین به تداوم نیاز به روغن ماشین و بنزین اشاره شده است (تصویر شماره یک).
شرکت «پرس آذ نفت»، پاسخ نامه مذکور را در تاریخ ۱۸بهمن‌ماه به متن روسی و انگلیسی به آستان قدس داده است. متن فارسی نامه مذکور، علاوه بر موارد رسم‌الخط مربوط به آن زمان، دارای غلط‌های نگارشی نیز هست که به‌منظور امانتداری، در اینجا به همان شکل آمده و در پرانتز، شکل صحیح کلمه قید شده است. در این سند که با شماره ۵/ ۶۷۴۸۵ در آرشیو مذکور موجود است، می‌خوانیم: «مربوط بمراسله ۵۴۱۱ از تاریخ ۲۴/ ۱۰/ ۹ (۱۳۰) اداره پرس آذ نفت بآن (به آن) اداره محترم مواد نفطی را در آتیه حاضر است بدهد به شرایت (شرایط) ذیل:
۱) نفت را به مقدار سه هزار و پانصد (۳۵۰۰)پوط در عرض یک سال از قرار پوط نوزده (۱۹) قران؛ بنزین را بمقدار سیصد و پنجاه پوط از قرار پوط ۳۳قران ده شاهی؛ روغن... را بمقدار دویست پوط از قرار ۳۸قران و ۱۸شاهی.
تمام مواد نفطی فوقرا (فوق را) اداره پرس آذ نفت تحویل می‌دهد در انبار خود در مشهد با آهن به عنوان وزن خالص.
۲) چنانچه قیمت‌های مواد نفطی در اداره پرس آذ نفت تغییر بکند، یعنی ترقی یا تنزل نماید، در این صورت تخفیف مواد نفط از روی میزان حاضر جهت ان (آن) اداره محترم استانه (آستانه) قدس باقی خواهد ماند؛ یعنی نفط سفید را اداره پرس آذ نفت بان (به آن) اداره محترم فوق ارزان‌تر از نرخ بازار حساب خواهد کرد.
۳) اداره محترم آستانه (آستان) قدس باید مواد نفطی را در عرض هر یک ماه فقط دو مرتبه در اول و در پانزدهم مطالبه نماید.
۴) اداره پرس آذ نفت مواد نفتی را باداره (به اداره) محترم آستانه (آستان) قدس می‌دهد، فقط بودجه (به وجه) نقد به ترتیب ذیل:
یا انکه (آنکه) اداره محترم آستانه هر دفعیکه (دفعه‌ای که) مطالبه می‌نماید، وجه مواد نفت را تماما بپردازد یا آنکه در اول هر ماه مبلغ ۶۰۰تومان به صندوق اداره پرس آذ نفت وارد می‌کند که در آخر (آن) ماه حساب خود را مفروق نماید و به هیچ وجه اداره پرس آذ نفت مواد نفت را بوعده (به وعده) و نسیه نخواهد داد.
۵) چنانچه به شرایت (به شرایط) فوق حاضر بودید خاهشمند (خواهشمند) است در این صورت جواب رسمی دهید که مراسله آن اداره محترم با مواد این مراسله شرایتی (شرایطی) اداره پرس آذ نفت در طهران برسانیم و از روز تصدیق اداره مرکزی شرایت (شرایط) این اداره با آن اداره محترم استانه (آستان) قدس دارای اعتبار خواهد بود.
امضا، رئیس شعبه پرس آذ نفت خراسان (امضای دوم؛ دفتردار) (تصویر شماره دو).»
اسناد بعدی موجود در این زمینه، بیانگر موافقت تولیت آستان قدس با شرایط اعلام‌شده از طرف شرکت «پرس آذ نفت» است.
