واتساپ، اینستاگرام، تلگرام و کمی قبل تر از آن فیس‌بوک و امثال آن به قدری در زندگی اجتماعی ما رخنه کرده اند که حتی یکساعت قطعی آن هم برای کسی پذیرفته نیست. شاید با آغاز ورود شبکه های مجازی به زندگی اجتماعی که سال ها قبل و با نرم‌افزار هایی نظیر «یاهو مسنجر» آغاز شده، کسی آن قدر تصور نمی‌کرد که این نرم افزار های اجتماعی بتواند زندگی جمعی را دستخوش تغییرات جدی قرار دهد. امروزه بدون هیچ تردیدی کسب و کارهای حتی خرد، بدون حضور در شبکه های مجازی نظیر اینستاگرام و واتساپ توان رقابت با سایر رقبا را نداشته و به راحتی از عرصه تجارت حذف می‌شوند. حتی آن هایی هم که باقی می‌مانند تنها در یک سطح خرد و به صورت محلی به فعالیت ادامه می‌دهند که آن هم به دلیل وارد نشدن به فضای رقابت، خیلی زود به انزوا رانده می‌شوند. این موضوع هرچند در ایران هم با افت و خیزهایی همراه بوده و گاهی اوقات شبکه‌های اجتماعی از دسترس خارج بوده‌اند، اما هیچ گاه این قطعی موقت به معنای حذف نبوده است. بنابر گزارش مرکز آمار ایران، امروزه بیش از۶۵ درصد مردم در شبکه های مجازی اجتماعی عضو هستند که این میزان در جای خود می‌تواند حامل پیام‌های متعددی باشد.
زندگی دشوار بدون حضور در فضای اجتماعی
به استناد «طرح آمارگیری از فرهنگ رفتاری خانوار» که در سال ۱۳۹۹ که توسط مرکز آمار ایران انجام شده، امروزه بیش از نیمی از مردم ایران در شبکه‌های اجتماعی مجازی حضور دارند. این طرح که به منظور شناخت فعالیت ها و رفتارهای فرهنگی خانوارها و استفاده از آن برای برنامه‌ریزی های فرهنگی و در بین ۴۳ هزار و ۷۰۰ خانوار شهری و ١٨هزار و ۸۶۰ خانوار روستایی انجام شده نشان می‌دهد که بیش از نیمی از افراد ۱۵ ساله به بالا حداقل در یکی از شبکه های اجتماعی مجازی عضو بوده و بیش از ۱ ساعت و ۳۲ دقیقه در روز، در این شبکه‌های اجتماعی حضور دارند. این در حالیست که متوسط میزان حضور افراد در این شبکه‌ها نسبت به سال ۱۳۹۶(۵۳درصد) ۱۲ درصد و میزان زمان صرف شده در این شبکه‌ها در همین سال هم بیش از ۳۰ دقیقه افزایش داشته است.
این گزارش که در حوزه‌های مرتبط با کتاب و نشریات، موسیقی، شبکه‌های اجتماعی، فعالیت های ورزشی، تغذیه، سرمایه اجتماعی و غیره انجام شده نشان می‌دهد که درواقع زندگی بدون حضور در شبکه‌های اجتماعی برای ایرانیان بالای ۱۵ سال، اگر نگوییم غیر ممکن، بسیار دشوار است.
حضور در فضای مجازی، تغییر در سبک زندگی
«سبک زندگی» شاید برای بسیاری از افراد واژه‌ای جدید باشد اما این اصطلاح، مدت‌های زیادی است که در محافل علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی حضور دارد. چنانچه «بوردیو» جامعه‌شناس معاصر، سبک زندگی را همان اعمال و رفتارهایی می‌داند که به شیوه‌ای خاص طبقه‌بندی شده و حاصل ادراک فرد به تبع فضای اجتماعی و جایگاه او در میدان‌های گوناگون فعالیت اجتماعی است. به گفته وی «سبک زندگی» مجموع فعالیت‌های نظام‌مندی است که از عادت‌واره و ذوق و سلیقه فرد ناشی شده، بیشتر جنبه عینی و تحقق یافته دارد. در عین حال، به صورت نمادین به افراد و گروه‌های اجتماعی ملتزم بدان هویت می‌بخشد و عامل تمایز اقشار گوناگون اجتماعی از یکدیگر محسوب می‌شود.
با این رویکرد می‌توان گفت حضور در فضای مجازی نه تنها یک سبک زندگی جدیدی محسوب می‌شود بلکه، این نوع از سبک زندگی در مواردی- به غیر از کسب و کار- به شیوه‌ای برای ابراز «هویت» و نشان دادن «تمایز» فرد با دیگران به کار می‌رود. نتایج پیمایش مرکز آمار ایران نشان می‌دهد که استفاده از شبکه‌های اجتماعی در بین افراد دارای تحصیلات آکادمیک به مراتب بیشتر است؛ به این ترتیب که ۷۵ درصد افرادی که دارای تحصیلات دانشگاهی هستند عضو حداقل یکی از شبکه های اجتماعی هستند در حالی‌که این میزان برای افراد دارای تحصیلات دیپلم و پایین‌تر برابر با ۳۹ درصد است. هرچند این شیوه از زندگی در غالب نقاط دنیا هم طرفداران خاص خود را دارد اما با نگاهی به وضعیت فضای مجازی و بررسی محتوای فعالیت گروه‌های تلگرامی مشخص می‌شود که شبکه اجتماعی «تلگرام» به عنوان پرطرفدارترین گروه شبکه اجتماعی در ایران بیشتر در حوزه تبلیغات سرگرمی، آرایش و مد است.
محتوای دو شبکه اجتماعی «واتساپ» و «اینستاگرام» که به عنوان پرطرفدارترین شبکه‌های اجتماعی در دوسال اخیر هستند هم نشان می‌دهد که این دو شبکه، گرچه با هدف رونق بخشی به کسب و کار فعال بوده‌اند، اما این اقدام با استعانت از تبلیغات گسترده امکان‌پذیر است که آن هم تنها از طریق افرادی با داشتن تعداد زیادی از «فالور» میسر است. به عبارتی تبلیغات از جانب افرادی است که با برجسته کردن یک ویژگی خاص خود که شاید بسیار هم سطحی و ساده باشد، به جذب تعداد زیادی از افراد اقدام کرده و بعد از آن با استفاده از همان ویژگی‌ها به تبلیغات و کسب درآمد می‌پردازند.
مضاف بر این زندگی ماشینی در دوران مدرن به قدری دشوار شده که افراد برای کسب درآمد بیشتر، رقابت بسیار سختی را با یکدیگر آغاز می‌کنند و بنابراین سخت تلاش کردن و صرف وقت فراوان یکی از نکاتی است که افراد را از روند زندگی روزمره بازداشته و فرصتی برای گذران اوقات فراغت ندارند. اگر تا چند دهه قبل تنها با یک شیفت کار کردن امکان گذران زندگی وجود داشت، این امر در دوران کنونی امکان‌پذیر نیست. بنابراین افرادی هم که به استراحت و قدری آرامش نیاز دارند، لاجرم هیچ مسیری را ارزان‌تر، دم دست‌تر و سرگرم کننده‌تر از فضای مجازی نمی‌بینند.
با این اوصاف می‌توان گفت: فضای مجازی هم یک «فرصت» و هم یک «تهدید» است. فرصت از این لحاظ که امکان ارتباط با تعداد زیادی از افراد را فراهم می‌کند و تهدید از این نظر که می‌تواند با همین تعداد افراد به عنوان یک الگو یا مسیری نامعتبر برای بخش زیادی از جامعه باشد. درواقع صفحات اینستاگرامی که تنها مختص «به‌رخ» کشیدن بخش‌هایی از یک زندگی لاکچری است به شدت خطرناک و صفحاتی که برای ایجاد یک وحدت جمعی و یاری به هم‌نوع ایجاد شده مفید فایده است.
