هشتم ربیع الاول؛ شهادت امام حسن عسکری علیه السلام

به گزارش خبرنگار خبرگزاری صدا وسیما، امام حسن عسگری علیه السلام یازدهمین پیشوای متقیان، امام حسن عسگری علیه السلام در سال ۲۳۲ ه. ق چشم به جهان گشود. پدرش امام دهم، حضرت هادی علیه السلام و مادرش بانویی پارسا و شایسته به نام حدیثه است که برخی از او با نام سوسن یاد کرده اند. از آن جایی که امام حسن علیه السلام به دستور خلیفه عباسی در سامرا در محله عسکر سکونت اجباری داشتند «عسکری» نامیده می‌شود. از مشهورترین القاب امام حسن علیه السلام، نقی و زکی و کنیه اش ابومحمد است.

 

 

 

امام حسن علیه السلام ۲۲ سال از دوران زندگی‌اش را با پدر بزرگوارش سپری کرد و با شهادت پدرش در سال ۲۵۴ق به امامت رسید، امامت ایشان، شش سال بیش‌تر به طول نیانجامید، ولی در این زمان کوتاه حوادث مهمی رخ داد. اهمیت دوران امامت ایشان زمانی آشکار می‌شود که به مسئله غیبت و اهمیت آن پی ببریم، چرا که حضرت باید در این مدت کوتاه مقدمات لازم برای انتقال شیعه از مرحله حضور به مرحله غیبت را فراهم می‌کرد.

 

امام حسن علیه السلام در طول ۲۸ سال عمر پربار خویش، علاوه بر اینکه در تداوم راه نبوت و امامت، نهایت تلاش خود را به کار گرفت و با تربیت شاگردان ممتاز و رهنمود‌های خردمندانه خویش شایسته‌ترین خدمات را به امت اسلامی عرضه نمود، به عنوان امام امت و غم خوار ملت نیز از هیچ کوششی در راه رفع گرفتاری‌ها و مشکلات مسلمانان به ویژه شیعیان فرو گذاری نکرد. ابوهاشم جعفری، از شاگردان آن حضرت می‌گوید: روزی از فشار زندگی و فقر مادی به آن حضرت شکایت کردم. امام (ع) با تازیانه اش خطی بر روی زمین کشید و یک شمش طلا از آن بیرون آورد که در حدود ۵۰۰ اشرفی بود. سپس آن را به من داد و فرمود: «ای ابوهاشم! بگیر و ما را معذور دار».

امام عسکری (ع) برغم تمامی محدودیت‌ها و کنترل‌هایی که از طرف دستگاه خلافت به عمل می ‏آمد، یک سلسله فعالیت‌های سرّی سیاسی را رهبری می ‏کرد که با گزینش شیوه‏‌های بسیار ظریف پنهان کاری، از چشم بیدار و مراقب جاسوسان دربار، بدور می‏ ماند. 

 

گرچه امام حسن عسکری علیه السلام به حکم اوضاع نامساعد و محدودیت بسیار شدیدی که حکومت عباسیان برقرار کرده بود، موفق به گسترش دامنه دانش خود در سطح جامعه نشد، اما در عین حال، در همان فشار و خفقان شاگردانی تربیت کرد که هر کدام به سهم خود در نشر و گسترش معارف اسلام و رفع شبهات دشمنان نقش موثری داشتند. شیخ طوسی (ره) شاگردان حضرت را متجاوز از صدنفر ثبت کرده است که در میان آن‌ها چهره‌های روشن و شخصیت‌های برجسته‌ای مانند احمد اشعری قمی، عثمان بن سعید عَمْری، علی بن جعفر و محمد بن حسن صفّار به چشم می‌خورند.

 

گفته می‌شود که همسر امام حسن عسکری (ع)، نرگس خاتون، مادر حضرت مهدی موعود (عج)، دختر امپراطوری بیزانس بوده است که پیرو توصیه‌ای که به او در عالم رویا شده، خودش را به بردگی فروخته تا در عراق به سفارش امام هادی (ع)، خریداری شده و به ازدواج امام حسن عسکری (ع) درآید.

 

در خصوص نحوه به شهادت رساندن امام حسن عسکری (ع) باید گفت که در طول دوران خلفای عباسی، چون معتز و مهتدی آنان همواره تلاش‏هایی را در جهت از میان برداشتن امام انجام دادند که به خواست الهی این تلاش‌ها بی ثمر ماند، اما در دوران معتمد عباسی به دلیل افزایش نفوذ و محبوبیت امام حسن عسکری (ع) در جامعه و توجه روز افزون مردم به ایشان، معتمد به شدت نگران شده و هنگامی که مشاهده می‏ کند زندان و اختناق نه تنها از عظمت ایشان نمی‏ کاهد بلکه بالعکس به محبوبیت ایشان می‎ افزاید به شیوه دیرینه خود یعنی به شهادت رساندن امام در حالی که شش سال بیشتر از امامت ایشان سپری نشده بود مبادرت می‏ کند.

 

فرزند عبیدالله بن خاقان می‌گوید روزی برای پدرم (که وزیر معتمد عباسی بود) خبر آوردند که ابن الرضا – یعنی حضرت امام حسن عسکری - رنجور شده، پدرم به سرعت تمام نزد خلیفه رفت و خبر را به خلیفه داد. خلیفه پنج نفر از معتمدان و یاران مخصوص خود را با او همراه کرد. یکی از ایشان نحریر خادم بود که از محرمان خاص خلیفه بود، خلیفه به آن‌ها دستور داد که خانه حضرت را زیر نظر بگیرند، و بر احوال آن حضرت مطلع گردند و طبیبی را مقرر کرد که هر بامداد و پسین نزد آن حضرت برود، و از احوال او آگاه شود.

 

بعد از دو روز برای پدرم خبر آوردند که مرض امام حسن عسکری (ع) سخت شده است، و ضعف بر او مستولی گردیده. پدرم سوار بر مرکب شد و نزد آن حضرت رفت و اطبا را – که عموما اطبای مسیحی و یهودی در آن زمان بودند – امر کرد که از خدمت آن حضرت دور نشوند و قاضی القضات (داور داوران) را طلبید و گفت ۱۰ نفر از علمای مشهور را حاضر گردان که پیوسته نزد آن حضرت باشند و این کار‌ها را برای آن می‌کردند که آن زهری که به آن حضرت داده بودند بر مردم معلوم نشود و نزد مردم ظاهر سازند که آن حضرت به مرگ خود از دنیا رفته است. سرانجام امام حسن عسکری (ع) در روز جمعه هشتم ماه ربیع الاول سال ۲۶۰ در سن ۲۸ سالگی به شهادت رسیدند. وقتی که امام حسن عسکری (ع) رحلت کرد، یارانش در خانه آن حضرت جمع شدند تا بر او نماز بخوانند، جعفر کذّاب هم آمد تا بر آن حضرت نماز بخواند و شیعیان حضور داشتند که ناگهان دیدند جوانی آمد و دامن جعفر را گرفت و او را از کنار پدرش دور کرد و بر پدرش نماز خواند و مردم نیز با او خواندند و جعفر مبهوت و حیران مانده بود و نمی‏توانست حرف بزند. وقتی که از نماز بر پدرش فارغ شد از میان مردم بیرون آمد و رفت و ناپدید شد و نفهمیدند که از کدام سو رفت. بعد از اقامه نماز بر پیکر حضرت، امام حسن عسکری (ع) را در همان خانه‏‌ای که در سامرا پدرش در آن دفن شده بود دفن گردید.

 

 

امر غیبت و ظهور امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) از جمله مسائل پیچیده‌ای بود که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) تلاش نمودند تا جامعه و افکار عمومی را برای پذیرش آن به صورت تدریجی و طی دو بیش از یک قرن آماده کنند. [۱]این تلاش در دوران امام هادی و امام حسن عسکری (علیهما‌السلام) که به عصر غیبت نزدیک بوده بیشتر قابل مشاهده است.

 

از آن جایی که دوران امامت امام حسن عسکری علیه‌السلام همزمان با آشفتگی و ضعف عباسیان آغاز شد از این رو دستگاه حاکم نسبت به امام علیه‌السلام و جامعه شیعی شدیدترین سختی‌ها را به کار گرفته و در این میان طراحی نقشه قتل ایشان و از بین بردن نسل ایشان نیز در دستور کار قرار گرفت. [۲]آن حضرت برای حفظ جان خود و فرزندش و نیز حفظ جامعه شیعی و آمادگی آنان برای دورانی سخت و بحرانی، از راهبرد‌های مختلفی استفاده نمود که در ادامه به مهم‌ترین از آن‌ها اشاره می‌شود:

 

امام حسن عسکری علیه‌السلام در اولین اقدام برای حفظ جامعه شیعی از خطرات احتمالی دستگاه خلافت عباسی، ارتباط خود را با شیعیان محدود کرد و ارتباطات با ایشان را تنها از راه نامه‌ها و توسط نمایندگان خاص خود پی گیری می‌نمود. [۳]این اقدام از آن جهت شکل گرفت که جامعه شیعی را برای تحمل اوضاع و شرایط سخت دوران غیبت و ارتباط غیر مستقیم با امام آماده و آن‌ها را از تردید و شک نسبت به امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) دور و بر اعتقاد راسخ به دستگاه امامت پس از خود ثابت قدم نگه دارد. [۴]این روش در دوران غیبت صغری نیز توسط امام زمان (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) به کار گرفته شد و شیعیان تنها از طریق وکلا و سفرای امام می‌توانستند با ایشان ارتباط برقرار کنند. [۵]۲. تأکید بر تولد حضرت مهدی و بسترسازی برای برقراری ارتباط بین آن حضرت با شیعیان خاص

شواهد نشان می‌دهد حاکمان عباسی نسبت به فرزند احتمالی امام عسکری علیه‌السلام احساس خطر نموده و برای پیدا کردن و از بین بردن او از هیچ اقدامی فروگذار نکردند. امام نیز در مقابل این تهدید، با استفاده از تقیه و تدبیر‌های عالمانه و حکیمانه ولادت و مکان تولد فرزنش را از دشمنان مخفی نگه داشت و در چنین جو خفقانی تلاش نمود تا با ایجاد ابزار‌ها و فضای مناسب، شیعیان و نزدیکان خاص را از تولد او آگاه نماید. [۶]علت نشان دادن حضرت مهدی به برخی از یاران از آن جهت بود که امام عسکری علیه‌السلام می‌دانست جامعه شیعی پس از او دچار بحران اعتقادی و شک درباره امامت شده و عده‌ای از تشویش اذهان و افکار عمومی نهایت سوء استفاده را برای معرفی خود به عنوان مهدی می‌کنند از این رو تنها راه خنثی نمودن و ایستادگی در مقابل داعیان مهدویت، آشنایی و برقرای ارتباط بعضی یاران با فرزند خود بوده است. [۷]چنان که بعداً افرادی مثل جعفر کذاب و ابومنصور حلاج ادعای مهدویت کرده و گروهی را نیز به دور خود جمع و افکار عمومی شیعیان را دچار تشویش نمودند. [۸]افراد زیادی از شیعیان، آن حضرت را مشاهده نمودند [۹]که می‌توان از «احمد بن اسحاق اشعری قمی» از شاگردان خاص امام حسن عسکری علیه‌السلام یاد نمود. ایشان در دیداری با امام حسن عسکری علیه السلام از امام پس از او سؤال نمود که آن حضرت پس از بیان فلسفه حضور امام و حجت بر زمین و استمرار آن تا روز قیامت، حضرت مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف) را در حالی که سه سال داشت و رخسارش مانند ماه شب چهارده می‌درخشید به دوش گرفته و نزد احمد بن اسحاق آورد و سپس فرمود: «احمد بن اسحاق، اگر پیش خدا و امامان محترم نبودی، این پسرم را به تو نشان نمی‌دادم، او هم‌نام و هم‌کنیه رسول خداست، زمین را پر از عدل و داد می‌کند چنان که از ظلم و جور پر شده باشد.» [۱۰]۳. ترویج اندیشه مهدویت و فرهنگ سازی برای امر ظهور و انتظار

از مهم‌ترین اقدامات حضرت که از سخنان ایشان برداشت می‌شود ترویج اندیشه مهدویت و فرهنگ سازی امر ظهور بوده است. آن حضرت در برخی از سخنان خود به صفات و ویژگی‌های فردی حضرت مهدی (عجّل الله تعالی فرجه) پرداخته و در قسمتی دیگر از حوادث و ویژگی‌های عصر ظهور آن حضرت سخن به میان آورده است. [۱۱]در بخشی از این روایات از طولانی بودن امر غیبت، وجود دو غیبت صغری و کبری برای آن حضرت و نیز نقش و تأثیر امام در عالم خلقت سخن گفته و او را واسطه بین زمین و آسمان و عامل اصلی نزول برکات آسمانی و زمینی و دافع بلا‌های زمینی شمرده است.

پرشدن عالم از قسط و عدل و نابودی جور و ستم و انتقام از دشمنان اسلام و دین از دیگر اندیشه‌های مهدوی است که امام عسکری (علیه السلام) با طرح چنین مباحث مهدوی جامعه شیعه را برای چنین روزی آماده می‌کرد. [۱۲]ترویج فرهنگ انتظار از دیگر اندیشه‌های امام عسکری علیه السلام برای جامعه عصر مهدوی است.

 

آن حضرت در نامه‌ای به علی بن حسین بن بابویه قمی پدر شیخ صدوق، شیعیان را به «انتظار فرج» فرا خوانده و آن را مهم‌ترین وظیفه فرهنگی آن‌ها در عصر غیبت کبری دانسته است.

در این نامه توصیه‌ها و رهنمود‌های فراوان و درس آموزی برای جامعه شیعی وجود دارد، اما توصیه به دو فاکتور اساسی صبر و انتظار در عصر غیبت از مهم‌ترین بخش‌های این نامه و از برترین اعمال امت شمرده است. [۱۳]این گفتار امام نشان می‌دهد جامعه‌ای که در آن، آموزه‌های مهدوی و فرهنگ انتظار حاکم باشد، می‌تواند از یک عدالت اجتماعی و امنیت عمومی برخوردار بوده و به دنبال آن بستری برای رشد و تربیت اسلامی، انسانی و گسترش عزت عمومی قرار گیرد.

 

۱. صدوق، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۸۴ به بعد؛ الغیبه، ص ۴۷۰.

۲. خزاز رازی، کفایة الاثر، ص ۲۹۳؛ کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۹.

۳. کشی، اختیار معرفة الرجال، ص ۵۷۵ – ۵۸۰؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج ۴، ص ۴۲۵.

۴. شیخ صدوق، کمال الدین و تمام النعم، ج ۲، ص ۳۸۵.

۵. شیخ طوسی، الغیبة، ص ۳۴۵؛ پیشوایی، سیره پیشوایان، ص ۶۸۳.

۶. همان، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۸ – ۳۲۹؛ الغیبة، ص ۲۳۰.

۷. ابن جریر طبری، «دلائل الامامة»، ص ۵۰۳؛ عباسی، «قم در عصر حضور ائمه (ع)»، ص ۱۷۸.

۸. همان، الغیبة، ص ۲۸۷؛ طبرسی، الاحتجاج، ج ۲، ص ۴۴۸؛ مجلسی، بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۲۲۹.

۹. طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ص ۴۴۲.

۱۰. همان، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۸۴.

۱۱. اربلی، کشف الغمة، ج ۲، ص ۵۲۶ به بعد؛ یزدی حایری، اثبات الناصب فی اثبات الحجة، ج ۱، ص ۳۱۰.

۱۲. همان، کمال الدین و تمام النعمة، ج ۲، ص ۳۵۸.

۱۳. «الامامة و التبصرة من الحیرة»، ص ۲۱.