به گزارش ایرنا، سد هراز به عنوان یکی از مهم‌ترین سدهای در حال ساخت کشور طی سال‌های اخیر بارها به دلایل مختلف مورد توجه رسانه‌ها و جامعه قرار گرفته است. مباحثی مانند اثرگذاری در مهار آب‌های سطحی، ایفای نقش در تأمین آب آشامیدنی مورد نیاز مناطق پایین‌دست سد، تضمین آب مورد نیاز کشاورزی در دشت بزرگ و استراتژیک هراز، بهبود جریان زیست‌محیطی رودخانه و تولید انرژی به روش برق‌آبی نکات مهمی هستند که در ساخت این سد به عنوان اهداف اصلی مورد توجه قرار دارند. در عین حال طولانی شدن فرآیند ساخت، تأخیر در اجرا به دلیل کمبود اعتبار و بحث‌های مرتبط با دپوی زباله در نزدیکی محل دریاچه سد مسائل انتقادی مطرح شده درباره این سد هستند.
ساخت این سد ۶۵۰ میلیون متر مکعبی که بزرگ ترین سد شمال و چهارمین سد بزرگ کشور محسوب می‌شود، در دهه ۶۰ مطرح شد و عملیات اجرایی آن نیز سال ۱۳۸۹ آغاز شد ، اما مشکلات اعتباری و برخی مسائل دیگر سبب شد که طبق برنامه زمان‌بندی پیش نرود. با این حال اکنون پیشرفت فیزیکی این سد به بیش از ۴۰ درصد رسیده و گشایش‌هایی برای ساخت آن ایجاد شده که سرعت اجرای طرح را بیشتر کرده است ، طرحی که در صورت تکمیل می‌تواند بخش مهمی از تنش آبی دشت هراز که مهم‌ترین گستره تولید برنج در ایران محسوب می‌شود را برطرف کند.
«محمدابراهیم یخکشی» مدیرعامل شرکت آب‌منطقه‌ای مازندران به منظور شفاف‌سازی درباره آخرین وضعیت عملیات اجرایی سد هراز و اقداماتی که برای رفع چالش‌های پیش روی ساخت این سد انجام شده در گفت‌وگویی با ایرنا، به برخی پرسش‌های مهم پیرامون این سد که در رسانه‌ها و فضای مجازی مطرح می‌شود پاسخ داده است:
چه اولویت‌هایی منجر به تصمیم برای ساخت سد هراز شد؟
مبحث سدسازی در کشور ما با برخی موضع‌گیری‌ها همراه است. در عین حال نیاز به ساخت سد برای مهار آب‌های سطحی نیز کاملا احساس می‌شود. یکی از این نمونه‌ها سد در حال ساخت هراز است که مطالبه جدی کشاورزان است. شالیکاری در دشت مهم هراز با پیشینه تاریخی کاشت برنج در این دشت به تأمین آب تضمین‌شده نیاز دارد و نمی‌توان این موضوع را انکار کرد.
طبیعتا اگر جریان آب در فصل زراعی به اندازه کافی باشد کسی سراغ سد نمی‌رود. این یک منطق اقتصادی و مهندسی است که اگر رودخانه‌ای آب کافی داشته باشد و تقاضا تأمین شود سد نمی‌سازیم. یعنی نیاز به سدسازی بر اساس تقاضای آب ایجاد می‌شود. در دشت هراز جریان فصلی رود به شکلی است که در فصل کشاورزی آب مورد نیاز تأمین نمی‌شود. طبیعتا لازم است مخزنی ایجاد شود تا آب را ذخیره و برای فصل زراعی تنظیم کند. آب بیش از ۱۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی با ساخت این سد تضمین می‌شود.
یعنی صرفاً با اولویت تأمین آب کشاورزی در دشت هراز؟
اهداف دیگری هم از ساخت این پروژه دنبال می‌شود. در واقع این سد برای تنظیم آب رود بزرگ هراز ساخته می‌شود که یک هدف ساخت این سد تأمین و ذخیره‌سازی آب مورد نیاز کشاورزی است. علاوه بر بهبود حقابه‌های کشاورزی که از اهداف سد است، چند هدف مهم دیگر هم دنبال می‌شود که تأمین منافع منطقه را به دنبال دارد. یکی از این اهداف تنظیم آب زیست‌محیطی است. در فصل زراعی و کشاورزی معمولا به دلیل نیاز زیاد به آب، کشاورزان تا حد امکان از رودخانه آب برداشت می‌کنند و عملا حقابه محیط زیست رعایت نمی‌شود. در چنین منطقه‌ای سد می‌تواند با جلوگیری از هدررفت آب، هم حقابه محیط زیستی را رعایت کند و هم موجب توزیع آب به میزان کافی بین کشاورزان شود. یکی از اهدافی که برای سد هراز طراحی شد همین موضوع رهاسازی آب برای محیط زیست است. طبق برنامه قرار است سالانه ۹۰ میلیون متر مکعب آب از سد هراز به عنوان حقابه محیط زیستی رها شود تا جریان پایدار آب در تمام مسیر رود تا دریا ادامه داشته باشد.
هدف دیگر تأمین آب آشامیدنی مناطق پایین‌دست سد است. منابع آبی زیرزمینی ما در مازندران محدود و از طرفی متأثر از منابع شور هستند. از شمال دریا را داریم که بر شوری آب اثرگذار است و در دشت‌ها هم لایه‌های آب شور وجود دارد. مواد آلاینده کشاورزی هم به این موارد باید افزود. در چنین مناطقی معمولا تأمین آب آشامیدنی با مشکل مواجه می‌شود. همین حالا هم برای تأمین آب آشامیدنی آمل، محمودآباد، نور، رویان، چمستان و سرخرود با مشکل مواجهیم. با ساخت این سد بسیاری از مشکلات ساکنان شهرها و روستاهای پایین‌دست سد در زمینه آب آشامیدنی برطرف می‌شود.
به این اهداف باید چشم‌اندازهای اقتصادی را هم اضافه کرد. یک نیروگاه ۲۵ مگاواتی برق‌آبی در پایین‌دست سد ساخته می‌شود و علاوه بر آن چند واحد کوچک‌تر هم پیش‌بینی شده که در مسیر حقابه محیط‌زیستی و خط لوله انتقال آب آشامیدنی ایجاد می‌شود.
دلیل تأخیر در اجرای این طرح مهم و اثرگذار صرفا کمبود اعتبار است؟
ما در بحث سدسازی و طرح‌های مهندسی آب از نظر فنی مشکل یا ضعفی نداریم. عمده چالش‌ها مربوط به محدودیت‌های مالی است. چون ظرف تأمین مالی در فصل آب بودجه کم و پروژه‌هایی که بر اساس نیازهای جامعه تعریف می‌شوند زیاد است. طببیعی است که اعتبارات عمرانی دولتی که به صورت سنواتی در بودجه می‌آید کم باشد. با این حال اعتباراتی که طی دو سال اخیر برای سد هراز گرفتیم خوب بود. از هر ظرفیتی اعم از تهاتر، فاینانس داخلی و اعتبارات درون‌سالی برای جذب بودجه استفاده کردیم. امسال هم اعتبار سد در پیوست بودجه نسبت به گذشته بهتر شد ، اما نیاز ما بیشتر است. امیدواریم بتوانیم در زمان‌های هدفگذاری شده بودجه‌های بهتری جذب کنیم.
البته برخی محدودیت‌های جغرافیایی هم در فرآیند اجرای سد اثرگذار است ، چون این سد از نظر موقعیت مکانی و به دلیل مجاورت با جاده هراز در جای سختی قرار دارد. ممکن است برای بسیاری از پروژه‌ها محدودیت فضایی وجود نداشته باشد ، اما برای سد هراز از یک سو با محدودیت فضا مواجهیم و از سوی دیگر حجم بسیار بالای ترافیک را داریم که محدودیت‌ها و موانعی در مسیر عملیات اجرایی ایجاد می‌کند.
برای تکمیل پروژه با تعرفه‌های قیمتی امروز چقدر دیگر اعتبار نیاز است؟
بر اساس هزینه‌های امروز برای مجموعه سد و راه جایگزین حدود ۱۲ هزار میلیارد ریال اعتبار نیاز داریم. یکی از راه‌هایی که برای تأمین این اعتبار پیگیری می‌کنیم استفاده از فاینانس داخلی است. الان هم برنامه داریم برای این سد از فاینانس داخلی استفاده کنیم. اخیراً برای جذب حدود ۱۲ هزار میلیارد ریال فاینانس داخلی از سازمان برنامه مجوز گرفتیم و با بانک‌ها هم وارد مذاکره شدیم. جلساتی در تهران و حتی با حضور وزرای اقتصاد پیشین و کنونی با حضور مجمع نمایندگان و مدیران اقتصادی استان داشتیم و قرار شد در قالب کنسرسیوم این تأمین مالی انجام شود.
امسال چقدر اعتبار برای سد هراز پیش‌بینی شد؟
۴۰۰ میلیارد ریال اعتبار در پیوست قانون بودجه سال جاری برای سد هراز در نظر گرفته شد. ۲۰۰ میلیارد ریال دیگر از محل اعتبارات توازن تصویب شد و ۷۰۰ میلیارد ریال هم به شکل دیگری اختصاص داده شد. به همین شکل اعتبارات درون سالی هم می‌گیریم. از ظرفیت‌های قانونی و منابع مختلف استفاده می‌کنیم. به هر حال طرح بزرگی است و نیاز به اعتبارات بیشتری دارد. از ابتدای پروژه تا کنون چه در بخش سد و چه راه جایگزین حدود ۳۰۰۰ میلیارد ریال برای این پروژه هزینه شد که بخش مهمی از آن مربوط به پروژه راه جایگزین هراز است.
امکان استفاده از اعتبارات خارجی برای سد هراز وجود ندارد؟
اتفاقا چند سال پیش با توجه به اهمیت و بزرگی پروژه، استفاده از فاینانس خارجی برای ساخت سد هراز مطرح شده بود و با چینی‌ها به مرحله قرارداد هم رسیدیم ، اما به دلایل مختلف از جمله تحریم این موضوع محقق نشد. با این حال هنوز هم استفاده از فاینانس خارجی مطرح است. اخیرا با توجه به عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای و قرارداد همکاری بین دو کشور ایران و چین یک بار دیگر استفاده از ظرفیت فاینانس خارجی برای طرح‌های عمرانی مطرح شده است. چون بخش مهمی از این مسیر طی شده بود و حتی از شورای اقتصاد مجوز را دریافت کرده بودیم. رایزنی‌هایی با طرف چینی در حال انجام است تا برای بخش‌های مکمل سد و زیرساخت پایین‌دست آن از آن‌ها استفاده کنیم.
ساخت راه جایگزین هم توسط وزارت نیرو در حال اجراست؟
بله. حدود ۹ کیلومتر از جاده هراز با آبگیری سد زیر آب می‌رود. به همین دلیل باید مسیر جایگزینی را ایجاد کنیم که این پروژه به موازات عملیات اجرایی سد هراز در حال اجراست. در واقع عملیات ساخت سد هراز در دو جبهه در حال انجام است که شاید به طور کامل به چشم نیاید. به جای ۹ کیلومتری که زیر آب می‌رود ۱۱ کیلومتر جاده چهاربانده در بالادست سد از منابع اعتباری بخش آب ساخته می‌شود که فاز به فاز زیر بار ترافیک خواهد رفت. این ۱۱ کیلومتر به دلیل داشتن سازه‌های خاص اعم از پل و تونل و عبور از دل کوه‌ها پروژه مهمی محسوب می‌شود. فعلا حدود ۵ کیلومتر از این مسیر آماده شده است. قصد داریم یک لاین از این مسیر را به طور کامل زیر بار ترافیک ببریم. چون برای بخشی از فرآیند ساخت سد لازم است ترافیک به جاده جدید منتقل شود. همین حالا هم یکی از تونل‌های سد زیر بار ترافیک قرار دارد. اما برای این که سد را تکمیل کنیم باید ترافیک را به جاده جدید در حال ساخت انتقال دهیم.
با توجه به شرایط موجود روند اجرای سد را چطور ارزیابی می‌کنید؟
طی دو سال اخیر سرعت اجرای پروژه بیشتر شد و اکنون به خوبی در حال پیشرفت است. خوشبختانه اکنون سد تقریبا شکل گرفته و ماهیت ظاهری خود را پیدا کرده است. بخش مهمی از سدسازی برای مردم قابل مشاهده نیست. چون در لایه‌های زیرین زمین انجام می‌شود. علاوه بر اقدامات مطالعاتی و پژوهشی مستمر، کارهایی مانند تزریق‌های زیرزمینی برای استحکام بستر و ایجاد پرده آب‌بند آن‌قدر زمان‌بر و گسترده هستند که در مجموع یک سد زیرزمینی محسوب می‌شوند. به همین دلیل ممکن است خیلی‌ها گمان کنند که در کارگاه سد کاری انجام نمی‌شود. چون تغییر ظاهری چندانی در بستر اجرای پروژه نمی‌بینند. اکنون خوشبختانه پروژه از مرحله زیرسطحی خارج و وارد مرحله اجرایی روی سطح شده و کار بیشتر به چشم می‌آید. سد حدود ۴۰ درصد پیشرفت فیزیکی دارد و جاده جایگزین که پروژه بزرگ و مهمی محسوب می‌شود نیز اکنون به پیشرفت ۳۰ درصدی رسیده است.
در صورت تأمین اعتبار چقدر زمان برای تکمیل این پروژه نیاز است؟
اگر منابع وجود داشته باشد از نظر اجرایی و فیزیکی حداکثر در ۳ سال می‌توانیم پروژه را اجرا کنیم.
یکی از بحث‌های مهم درباره سد هراز موضوع دپوی زباله در محدوده سد است. این نگرانی وجود دارد که آلودگی زباله‌ها به دریاچه سد نفوذ کند. در این زمینه بالاخره چه اقدامی قرار است انجام شود؟
بعضی نکاتی که در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در این زمینه مطرح می‌شود نشان می‌دهد که منتقدان از برخی اقدامات اطلاع کافی ندارند. حدود دو سال است که مطالعات گسترده‌ای در این زمینه در حال انجام است. به هر حال ما متولی تأمین آب آشامیدنی سالم هستیم. آب آشامیدنی حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر در پایین‌دست این سد با ساخت آن تأمین خواهد شد. از طرفی همراه با حفاظت محیط زیست مسئولیت حفاظت کیفی آب را هم به عهده داریم.
از همان ابتدای مطرح شدن ساخت سد هراز این موضوع پیش‌بینی و راهکارهایی برای آن در نظر گرفته شد. یعنی ماجرا مغفول مانده‌ای نیست. اتفاقا در این زمینه همه بررسی‌های لازم انجام شده و ما به چند دلیل نگرانی خاصی نداریم. توده زباله در زمان طراحی سد هراز و دریافت مجوزها دیده شده بود. شرکت آب‌منطقه‌ای بر اساس تعهداتش برای این بخش مشاور مستقلی به کار گرفت تا مطالعات همه‌جانبه انجام شود. در حال حاضر نیز یک گروه مشاور تحت نظارت دانشگاه تهران در حال مطالعه پیرامون همین موضوع است.
حفاری‌های متعدد و آزمایش‌های تخصصی گوناگونی در این زمینه انجام شد و در نهایت چند گزینه پیشنهاد دادند که باید با کمک و تشریک مساعی با دوستان در حفاظت محیط زیست نهایی کنیم. با توجه به این که توده زباله منطقه عمارت در مرحله آبگیری سد با دریاچه سد کمی فاصله داشته و ارتباط مستقیمی ندارد و تماس پیدا نمی‌کند از نظر ارتفاع نیز در تراز دیگری از دریاچه قرار گرفته، یک پیشنهاد این است که محدوده دپوی زباله به طور کامل پوشانده، محدود، محصور و نفوذناپذیر شود. البته زباله جدید هم نباید به این توده اضافه کنند تا مطالعات طرح خدشه‌دار نشود.
سوزاندن زباله با ایجاد زباله‌سوز نیز یکی دیگر از راه‌های مد نظر است که پساب نخواهد داشت و با اجرای درست و علمی آسیبی به محیط زیست نمی‌رساند. انتخاب محل جدید دپوی زباله هم از موضوعات دیگری است که پیگیری و مطالعات در مورد آن همزمان دستگاه‌های اجرایی ذیربط در حال انجام است. به موضوع مدیریت زباله اشراف و توجه کامل داریم و اطمینان داریم که جای نگرانی وجود ندارد. برای ادامه پیشرفت این پروژه علاوه بر همکاری دستگاه‌های اجرایی و مسئولان استانی و ملی، به پای کار آمدن رسانه‌ها و اعتماد و همراهی مردم هم نیاز داریم. هر چه اطلاعات بیشتری از جزئیات سد و ضروریات آن به جامعه داده شود، نگرانی‌های جامعه کمتر همراه می‌شود و کار احداث سد هم یقینا سرعت بیشتری پیدا خواهد کرد.
یقینا در موضوع زباله رویکرد ما بررسی جزئیات مطالعات و منابع طرح با حفاظت محیط زیست، نخبگان و دانشگاهیان است که انشالله با مشارکت آن‌ها بهترین طرح انتخاب خواهد شد.
