بخشی از چالش های امور اراضی و آمایش در کشاورزی ایران و راه کارها

امروزه کشاورزی رکن اساسی در تامین امنیت غذایی و سلامت جامعه می باشد. بر اساس بررسی‌های مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران، بخش کشاورزی حدود 6/6 درصد تولید ناخالص داخلی ایران را به خود اختصاص می‌دهد و 7/17 درصد اشتغال و 9/5 درصد صادرات غیرنفتی کشور به این بخش مربوط می‌شود. 

 

همچنین بخش کشاورزی ایران تأمین‌کننده حدود 80  درصد مواد غذایی کشور و نیز 80 تا 90 درصد مواد اولیه صنایع وابسته به بخش کشاورزی را تأمین می‌کند. در حال حاضر براساس اطلاعات موجود، از عرصه 2/162 میلیون هکتاری عرصه کشور، قریب به 18 میلیون هکتار در چرخه تولید محصولات کشاورزی قرار دارد. 

 

از این مقدار، سالانه حدود 8 میلیون هکتار به صورت آبی و حدود 3/6 میلیون هکتار به صورت دیم و بقیه به صورت آیش مورد بهره برداری قرار دارند. در سال 1398، 10429 هکتار از اراضی کشور به طرح های کشاورزی و 1237 هکتار به طرح های غیر کشاورزی واگذار شده است. در همین سال 2464 هکتار کاربری غیر مجاز شناسایی شده است که 1511 هکتار از آن مربوط به استان های تهران، البرز، فارس وخراسان رضوی بوده است.

 

سه مقوله اساسی آمایش سرزمین، مزیت نسبی و امنیت غذایی، اساس برنامه ریزی های کشاورزی است، لیکن با توجه به شرایط ایران، باید تغییر الگوهای کشت و آب مجازی نیز توامان در نظر گرفته شود. وجود اقلیم های متفاوت پهنه ایران زمین، خود یک فرصت مناسب را برای تنوع تولیدات کشاورزی و افزایش ضریب امنیت غذایی فراهم نموده است. 

 

کشور ایران واقع در کمربند اقلیمی خشک و نیمه خشک واقع شده و با محدودیت منابع آب و خاک حاصلخیز مواجه است، لذا این محدودیت، توسعه افقی کشاورزی مخصوصا در بخش زراعی را محدود نموده است و می توان گفت ظرفیت های توسعه افقی (کمی) در بخش زراعت در کشور مورد بهره برداری قرار گرفته است. 

 

بنابراین افزایش میزان تولید محصولات زراعی تنها با افزایش بهره وری از منابع موجود و توسعه عمودی کشاورزی حاصل خواهد شد.

 

به هر حال بخش کشاورزی ظرفیت های وسیع و بالقوه ای دارد که در صورت به کارگیری سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری در اجرایی کردن صحیح اصل 44 قانون اساسی، اقتصاد مقاومتی، بیانیه گام دوم انقلاب، می توان گام های موثری در افزایش تولید، ایجاد اشتغال، کاهش واردات، ارز آوری، کمک به فعال نمودن سایر بخش ها به ویژه بخش های صنعت و خدمات، کمک به تحقق عدالت اجتماعی از طریق افزایش درآمد روستائیان و تولیدکنندگان، خود اتکایی و امنیت غذایی برداشت.

 

برای تحقق اهداف کلان کشاورزی، باید به کشاورزی  به عنوان شغل حرفه ای نگاه کرد و توانمند کردن بهره برداران، ارتقاء بهره وری و از همه مهم تر ارائه تسهیلات ارزان قیمت به تولید کنندگان برای فعال کردن ظرفیت های جدید در اولویت باشد که می تواند تحول اساسی در بخش کشاورزی ایجاد کند و زمینه های خیلی از فعالیت های جدید اقتصادی را چه در سطح خرد و چه در سطح کلان در کشور ایجاد کند. 

1- آمایش ناصحیح سرزمین و درنظر نگرفتن بسیاری از پتانسیل های سرزمینی در توسعه کاربری های خاص از جمله کشاورزی، توریسم، جنگل، مرتع و توسعه صنعتی

 

2- توسعه صنعتی و یا کاربری های غیر کشاورزی در اراضی مرغوب کشاورزی

 

3 -عدم آمایش سرزمین بر اساس منابع آب

 

4-توسعه صنعتی و بازرگانی بدون توجه به استرتژی آب مجازی

 

5-خرد شدن اراضی و ضرورت یک پارچه سازی

 

6-وجود فشارهای سیاسی و رانت اطلاعاتی برای اعمال تغییر در کاربری اراضی کشاورزی

 

7-نسبت بسیار پایین تولید محصولات کشاورزی در اراضی دیم به اراضی آبی (1 به 5) و در عوض سهم بالای این اراضی در فرسایش خاک و ایجاد هرزآب

 

8-خرد شدن مزارع و باغات و خارج شدن از حالت اقتصادی و خلاء قانونی و قانون قابل اجرا در سهم الارث ورثه و جلوگیری از خرد شدن اراضی

 

9-فقدان الگوی کشت مناسب و متغیر  با توجه به شاخص های اقلیم، آب مجازی، مزیت نسبی و امنیت غذایی و همچنین شاخص های اقتصادی ازجمله امنیت واردات محصولات

 

10-بلا استفاده ماندن بخشی از اراضی قابل اصلاح و قابل مدیریت در امر تولید و اشتغال 

 

11-عدم یک برنامه جامع در استفاده اراضی زراعی و باغی در تعادل با امکان کشت عمودی وگلخانه ای.

1-استفاده از الگوی کشت متغیر و سالیانه باتوجه به شبکه گسترده نهادها و ادارات کشاورزی در سطح کشور بر اساس نیاز داخلی و امکان واردات، بازار بین المللی و امکان صادرات، نیاز و موجودی آب، مزیت نسبی و امنیت غذایی

 

2-آمایش سرزمین بر اساس اولویت اراضی کشاورزی و استراتژی آب در سطح کلان دوباره باید تجدید نظر شود. باید نقشه مناطق ممنوعه کاربری‌های غیرکشاورزی تدوین گردد. اراضی درجه یک و درجه دو کشاورزی باید در این نقشه به عنوان مناطقی ذکر شود که هرگونه کاربری در آنها غیرمجاز اعلام شود و کمیته‌ای در حد یک شورای عالی اراضی زیر نظر ریاست جمهوری و یا معاون رئیس جمهور ایجاد گردد که اگر قرار است از این اراضی استفاده غیرکشاورزی شود این شورا تصمیم بگیرد و توسعه غیرکشاورزی این اراضی که ثروت ملی هستند ممنوع گردد.

 

3- تدوین قوانین سخت گیرانه تر در تغییر کاربری اراضی مرغوب و ضمانت اجرایی قوانین

 

4- تدوین قوانین مناسب در عدم تقسیم زمین های کشاورزی و باغات بین ورثه و هدایت به سمت تقسیم درآمد و سود حاصله 

 

5- تعیین تکلیف کشت در اراضی کم بازده دیم و شیب دار و هدایت به سمت روش های جایگزین مثل کشت حفاظتی و افزایش بازده این اراضی، جنگل، مرتع و یا باغات دیم.

 

6- توسعه کشت گلخانه ای وعمودی برای اختصاص بیشتر اراضی موجود به محصولات استراتژیک و وارداتی. به عنوان مثال می توان با توسعه کشت عمودی، بار بخشی ازتولید سبزی و صیفی را از دوش اراضی برداشت و این اراضی را به کشت محصولات دیگر از جمله وارداتی اختصاص داد.

 

7-یک پارچه سازی اراضی در برخی مناطق و اعمال مدیریت واحد

 

8-بررسی امکان بهره برداری اراضی یک منطقه یا واحد کشاورزی (روستا) به صورت شرکت های تعاونی با تخصیص سهام به نسبت زمین و نیروی کارگری مشارکتی با ایجاد یک هیات مدیره محلی و به کارگیری نیروی متخصص کشاورزی

 

9-اعمال کشت فراسرزمینی

 

10-افزایش نسبت سهم اراضی گلخانه ای به اراضی زراعی و باغی