مصالح، موتیف‌ها، نشانه‌ها و فرم‌های معماری بومی در طرح نماهای شهری مورد توجه ویژه طراحان قرار گیرد.
پرده اول: شهر دیروز
وارد شهر می شوم مردمانی را می‌بینم با ویژگیهای و مشخصات منحصر به فرد، لهجه‌هایی خاص که در هیچ شهری مشابه آن وجود ندارد.لباس‌های محلی خاص با طرح و رنگ متمایز، غذاهای محلی که از گیاهان و میوه ها و محصولات منطقه تهیه می شود. در معماری و شهرسازی شهر نمادها، الگوها، موتیف‌ها و شیوه‌هایی خاص خودنمایی می‌کند که مطالعه هر کدام از آنها می‌تواند موضوع پژوهشی فاخر باشد. مردم آداب و رسوم خاص خود را دارند، فرهنگی متمایز، افسانه‌هایی خاص، قهرمانان بومی، موسیقی و شعر و لالایی‌هایی متفاوت. کودکان بازیهای محلی خاص خود را دارند. عروسک‌ها و اسباب‌بازی‌هایی با پشتوانه معنایی غنی که با مصالح بومی و بسیار ساده ساخنه شده‌اند.
گویی اهالی این شهر برای تمامی نیازهای خود شخصاً راه‌حل پیدا کرده‌اند و به همین دلیل، بابت تک‌تک این یافته‌ها به خود می‌بالند، به شهر شهر و شهروندان عشق می‌ورزند، بدان تعصب داشته و برای سربلندی آن از هیچ تلاشی مضایقه نمی‌کنند.
پرده دوم: شهر امروز
وارد شهر می‌شوم. اتومبیل‌ها و سروصدا و ازدحام و دود و آلودگی بیش از هر چیز به چشم می‌آید مردمی که به سرعت در حال حرکت هستند. چهره شهر مشابه همه شهرهاست. مردم مانند اهالی سایر شهرها کت و شلوار پوشیده‌اند. غذا کوبیده یا جوجه‌کباب، لهجه و زبان مشابه سایر شهر هاست. ناگهان موتورسواری ازکنارم رد می‌شود کیفی زنانه در دست ترک‌نشین موتور است و صدای دلخراش زنی که مورد سرقت قرار گرفته و کمک می‌خواهد و مردمی که بی‌تفاوت عبور می‌کنند، بعضی نیز با گوشی خود درحال فیلم گرفتن از این صحنه هستند.
چهره شهر نکته شاخصی ندارد که آن را از سایر شهرها متمایز سازد. درباب سیمای شهر از زبان سهراب می‌توان گفت: "رویش هندسی سیمان، آهن، سنگ، چوب. سقف بی‌کفتر صدها اتوبوس. گل‌فروشی گلهایش را می‌کرد حراج. پسری سنگ به دیوار دبستان می‌زد.......".
با جوانی از شهروندان هم‌کلام می‌شوم و در مورد حس او به شهرش می‌پرسم. می‌گوید: شهر من چیزی برای دوست داشتن ندارد. شهر من شبیه سایر شهرهاست. چیزهائی در شهرم هست که بهتر از آن در شهرهای دیگر یافت می شود: میادینی بزرگتر و زیباتر، فروشگاه‌هایی مجلل‌تر و پرزرق‌وبرق‌تر، پارک‌هایی وسیع‌تر و مدرن‌تر. این عناصر که بهترش را در همه شهرها می‌توان یافت. دلم برای چه چیز شهر تنگ شود؟ وقتی به شهرم فکر می‌کنم کدام منظره در ذهنم شکل ببندد؟ وقتی شهر من شبیه سایر شهرهاست به چه چیز آن تعصب و تعلق داشته باشم، ببالم و افتخار کنم؟ از آرزوهایش می‌پرسم: مهاجرت به کشوری دیگر یا حداقل شهری بزرگتر! هیچ حلقه ارتباطی بین او و شهر نمی‌بینم جز خاطراتی کمرنگ و دلبستگی‌های خانوادگی و فامیلی. مردی میانسال وارد بحث می‌شود و می‌گوید: شهر من گم شده است من با تاب، من با تب، خانه‌ای در طرف دیگر شب شب ساخته‌ام. اینگونه ادامه می‌دهد من دلم برای کشک و دیزی و غذاهای محلی تنگ می‌شود. وقتی لهجه بومی شهرم را می‌شنوم - در هرجای عالم که باشم- آرامشی عجیب و حسی زیبا مرا فرا می‌گیرد، دلم برای شهرم پر میزند.در هر کجا که باشم، دلم برای میدان و مسجد محل، لالایی‌های مادر بزرگ، هشتی و پیرنشین جلو در خانه و برای هرآنچه که بوی شهرم را بدهد تنگ می‌شود.....
داستان فوق داستانی است که در تمامی شهرهای کشور اتفاق افتاده است. نوعی گسست و جدایی از گذشته و تاریخ و هویت بومی- محلی در گذار از سنت به مدرنیسم.
در روند نوسازی شهرها نوعی سرعت و سبقت در کنار گذاشتن هر آنچه که بوی تعلق دارد مشاهده می‌شود. شهرها با اطاعت از شعار معماری و شهرسازی مدرن که مبتنی بر بر نفی گذشته، نفی تاریخ، نفی زمینه و بستر بود به سرعت به سمت یکی شدن و شبیه شدن پیش رفتند. تبعات این تغییر، بی‌هویتی شهر، بی‌تعصبی شهروند و از بین رفتن حس تعلق مردم به شهر و موطن‌شان بود. اتفاقاتی که در پروسه مدرن شدن شهرها اتفاق افتاد بحران هویت شهرها را باعث شد که ریشه بسیاری از ناهنجاری های اجتماعی شهرهاست.
تعریف هویت
هویت در تعریفی که در فرهنگ معین و عمید آمده است عبارت است از هر آنچه که موجب شناسایی یک شخص از شخص دیگر یا سایرین گردد. هویت ویژگی بارزی است که در یک شی یا شخص وجود دارد و آن را از انواع مشابه متمایز می‌گرداند واژه هویت در زبان انگلیسی به identity از ریشه identitas ترجمه می‌شود و از idem یعنی مشابه و یکسان مشتق شده است که دارای دو معنی تشابه و تمایز می‌باشد یعنی تمایزی که بین گونه‌های مشابه وجود دارد. و این تعریف لذا در تعریف هویت باید گفت هویت مجموعه از علائم، آثار مادی، زیستی، فرهنگی و روانی شخص است که که موجب شناسایی آن از انواع مشابه می‌شود هویت نوعی تمایز است تمایز انسان با انسان، شهر با شهر، فرهنگ با فرهنگ و........ که هر یک را از همنوعانش متمایز و متفاوت می‌گرداند.
هویت شهری
در تعریف هویت شهری باید گفت هویت شهری ویژگی‌هایی است که به یک شهر تعلق دارد نه جای دیگر. وجه ممیزه یک شهر از شهرهای دیگر است آن چیزی است که یک شهر بدان شناخته می شود. ویژگیهای منحصربه‌فردی است که مربوط به آن شهر است و در شهرهای دیگر وجود ندارد. جهانی‌سازی و نگرش مدرنیستی به دلیل اینکه به سمت یکسان‌سازی، مشابه سازی و سری‌سازی و تولید انبوه می‌رود بحران‌آفرین است و نتیجه آن چیزی است که در شهرهای امروزی می‌بینیم. مجموعه‌هایی مشابه، یکسان و بی‌هویت. هویت هر شهر تجلی فرهنگ، اعتقادات، تاریخ، طبیعت و.... در محیط شهری است.
بخشی از شخصیت وجودی هر انسان که هویت فردی او را می‌سازد شهر و مکانی است که او خود را با آن شناسایی کرده و به دیگری می‌شناساند. وی هنگامی که راجع به خود فکر می‌کند خود را متصل به آن مکان می‌داند و آن مکان را بخشی از خود می‌داند و میان او و آن مکان رابطه‌ای عمیق به وجود می‌آید. از این منظر بی‌هویتی شهر سبب بی‌هویتی شهروند و بی‌هویتی شهروند باعث تبدیل او به یک شهرنشین می‌گردد و این موضوع، عامل بروز بحران‌های فکری، روحی و روانی انسان مدرن شده است. بی‌هویتی شهر تبعاتی فراوان دارد که از آن جمله می‌توان به مواردی نظیر عدم ایجاد حس تعلق شهروندان به شهر، عدم احساس مسئولیت نسبت به امور شهری، عدم مشارکت مردم در امور شهری، بروز خشونت اجتماعی، جرم و جنایت، وندالیسم (تخریب گرایی)، عدم امنیت و مهاجرت نام برد.
مولفه‌های هویت شهری
هویت شهری دو مولفه دارد:
الف- عناصر کالبدی (صوری): وجهی از عناصر هویت ساز شهر می‌باشد که جسم داشته و با حواس پنجگانه قابل درک می‌باشد که این مولفه خود به دو بخش تقسیم می‌شود:
1- عناصرطبیعی: عناصر طبیعی می‌توانند نشان‌دهنده هویت یک مکان باشند. این عناصر از منظر کالبدی، احساسی و روانی بر شهروندان تاثیر می‌گذارند و آنان را به شهر پیوند می‌دهند. این عناصر شامل پوشش گیاهی و جانوری، ویژگیهای اقلیمی نظیر بارش، دما، رطوبت باد و..... منابع آبهای زیرزمینی و سطحی و قنات‌ها چشمه‌ها و آبشارها، رودخانه ها و ساختار زمین شناسی و توپوگرافی منابع و معادن و سایر جاذبه‌های طبیعی است.
2-عناصر مصنوع (ساخته شده) شهر: این عناصر عبارتند از: راه‌ها و شبکه های ارتباطی، لبه‌ها، محله‌ها، گره‌ها و نشانه‌ها، ساختمانها، پارک‌ها، مبلمان و المانهای شهری، و هر آنچه که توسط انسان در شهر ساخته شده است.
ب) عناصر معنایی(محتوایی): با پذیرفتن این نظریه که شهر به مثابه یک موجود زنده است، در کنار بعد صوری(ظاهری) شهر بعد محتوایی آن نیز دارای اهمیت می‌شود. اگر این بعد هویت شهر را منبعث از ابعاد هویتی انسان‌های شهر بدانیم می‌توانیم شاخصه‌های معنایی یا محتوایی هویت شهر را به صورت زیر تقسیم‌بندی کنیم:
1- عناصر فرهنگی- اجتماعی: این عوامل که جغرافیای انسانی نام دارند شامل جمعیت (کمی و کیفی) و فرهنگ شهر و شهروندان (نژاد، زبان، هنر، پوشش، تاریخ و....) می‌گردند. در این بعد، مواردی نظیر علوم، فنون مهارتها، اندیشه‌ها، لباس، خط، روشهای تولید، آداب و رسوم، جشن‌ها، اعیاد، عقاید و بسیاری از چیزهای دیگر که آنها را مولفه‌های ملی و عناصر هویت و متعلقات فرهنگی خود می‌دانیم قرار می‌گیرد. بر این اساس با توجه به هویت اجتماعی ضروری است.
2- عناصر اقتصادی: فعالیت‌هایی که پایه اقتصاد یک شهر را تشکیل می‌دهند و منحصر به آن سرزمین هستند یکی از مهم‌ترین ارکان هویتی شهر هستند که از آنها می‌توان به فعالیت‌های اقتصادی، معیشتی، گردشگری، صنایع دستی و فعالیت‌های ویژه و بومی هر شهر اشاره کرد.
راهکارها و روش های اصلاح وضعیت شهر بیرجند از منظر هویت شهری
یکی از مهم ترین کارهایی که مجموعه مدیریت شهر باید جهت دمیدن روحیه شهروندی در مردم انجام دهد احیای هویت بومی و محلی است. در این راستا می‌بایست وجوه مولفه‌های هویت بومی شناسایی شده و در طراحی فضای شهری مبلمان و المان‌ها مورد استفاده قرار گیرد. در این خصوص می‌بایست جلسات کارشناسی با حضور کارشناسان و صاحبنظران هنری، اجتماعی، فرهنگی، تاریخی، بیرجند شناسی با همکاری و همفکری سازمان‌هایی نظیر اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، سازمان تبلیغات، شهرداری و استانداری تشکیل شود. نتیجه این نشست‌های کارشناسی، شناسایی احکام طراحی شهری خواهد بود.این جلسات و مطالعات هویت بومی شهر انجام شده توسط این گزوه پژوهشی، پشتوانه فکری و علمی طراحی فضاها و المانهای شهری را شکل خواهد داد و بر اساس این احکام تدوین احکام طراحی صورت گرفته به گروه‌های طراحی ابلاغ خواهد شد و از این مولفه‌ها به شرح ذیل می‌باشد:
مولفه‌های هویت شهر بیرجند
الف- مولفه‌های طبیعی
1- گیاهان بومی:
درختان شهری: در این حوزه گیاه کاج و سرو دو گونه پرکاربرد در فضای شهری بیرجند می باشند علی الخصوص گیاه کاج که به بخشی از هویت طبیعی این شهر تبدیل شده است. می توان یکی از میادین یا خیابان‌ها به نام کاج نامگذاری ویا المان های انتزاعی با موضوع کاج این مفهوم ساخت.
گیاهان استراتژیک کشاورزی بیرجند؛ این دسته از گیاهان محصولات زراعی هستند که معیشت و اقتصاد کشاورزی منطقه بدانها وابسته است و بخش عمده‌ای از درآمد کشاورزان از طریق کاشت و پرورش آنها تامین می گردد. گیاهانی نظیر زعفران، زرشک، عناب و توت در این دسته قرار می گیرند.
راهکار طراحی
می توان از این گیاهان در طرح المان های شهری استفاده کرد و نام آنها و محصولات آن را بیشتر در شهر استفاده کرد. مثلا جهت احیاء عنابستان ها واقع در خیابان طالقانی (خیابان کشمو یا کشتمان که این نام را می‌توان به شکلی زنده نگه داشت) می‌توان نمادی از این گیاه را در این خیابان استفاده کرد. کوچه ای به نام عنابستان می تواند تداعی کننده خاطرات آن زمان باشد.
گیاهان غذائی و داروئی نظیر کما (باریجه) بنه، کتیرا، شقایق نعمانی (لاله کوهی)، کاکوتی، اسفرزه، زیره سبز و .... در این گروه از گیاهان قرار می گیرند.
جانوران بومی
جانورانی نظیر زاغ بور، کبک، تیهو، آهو، کل، گوسفند وحشی اوریال و .... در این حوزه قرار دارند.
3-جغرافیا
در این حوزه مواردی نظیر بافت توپوگرافی و شیب دار شهر بیرجند، کوههای باقران، آبشارهای چهارده، گیوک و چشمه‌های واقع در دامنه کوه باقران قرار می گیرند.
4- جاذبه‌های طبیعی
کویر، کوه های باقران، روستاهای بیرجند، معادن مانند معدن مس قلعه زری، سنگ گرانیت بیرجند و.....
عناصر مصنوع
1-معماری بومی
ساختمانها و معماری بومی بناهای سنتی مانند قلعه بیرجند، ارگ کلاه فرنگی، ارگ بهارستان، قلعه‌های سطح استان، موتیف‌های معماری بومی، گنبد، طاق‌ها، تزئینات آجرکاری، گچبری و غیره، مفاهیم معماری بومی نظیر مردم واری، پیمون، تناسبات، پرهیز از بیهودگی، استفاده از مصالح بوم آورد، درونگرایی و....، باغات نظیر باغ شوکت آباد، باغ و عمارت معصومیه، باغ بهلگرد، باغ اکبریه، مدرسه امیرآباد، اداره پست قدیم.
2- شهرسازی سنتی
محلات قدیمی مانند محله بزگرو، محله پی بو، محله ته ده، محله خیرآباد، داشگری، شکرو، رنگرزو، کل کلاغو و....در این راستا می توان با احیای المانهای معماری بومی و شهرسازی شهر یا بعضی از نشانه های قدیمی هر محل هویت بومی شهر را احیاء کرد.
3- غذاها و انواع شیرینی محلی
غذا هایی نظیر انواع اشکنه عکس، اشکنه گوجه، خورشت قورمه، گوشت داغ، کوکو کما، قوروت بادمجان، قاتق ماش، غلور.
4- بازی‌ها و عروسک‌های محلی
بازیهای محلی شامل کوتشنه خرابو، هفت سنگ، کلاه پس پرانک، ارهنگ ارهنگ، لپر بازی، قلعه لون، کلاغ پر، جوزبازی، جفت و طاق، بجول بازی، استا زنجیر باف، عروسک بازی، اراده گردانی، تخم‌مرغ‌بازی، جفتک چارکش، ریگ‌بازی، قایم‌باشک، طناب‌بازی تشله‌بازی، گوک به هوا، گرگم و گله می‌برم، چوب‌بازی و ...
عروسک‌های محلی شامل عروسک دوتوک در تاجمیر سربیشه ساخته می‌شده است و از عروسک‌های معروف این منطقه است.
5-گویش و زبان بیرجندی
گویش بیرجندی که از مولفه های اصلی هویت این شهر می باشد به گفته آقای محمود رفیعی، ناب است و به دلیل این که شهر بیرجند در گذر تاریخ، کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته است گویش آن دست نخورده باقی مانده است.
6- صنایع دستی بیرجند
صنایع دستی بیرجند شامل گلیم‌بافی، جاجیم‌بافی، پلاس‌بافی، پارچه‌بافی، حوله‌بافی، سیاه‌چادربافی، حصیربافی، سبدبافی، سفالگری، قلم‌زنی، خراطی
7-آداب و رسوم
آدابی نظیر مراسم شب چله (یلدا)، کف‌زنی، رقص محلی، شب شش مولود، موسیقی محلی، چوب‌بازی، رمضونی، تعزیه‌خوانی، فراغی‌خانی، چاوشی خوانی، نخل‌برداری، علم‌بندان، علم‌گردانی، مشعل‌گردانی، شاه مولایی، حنابندان، سمنوپزان، سر سوزی، کوزه شکنی و ....
8-اتفاقات تاریخی مهم
وقایع تاریخی مهم بیرجند که در خاطره جمعی شهروندان نقش بسته است و تغییر اساسی در شهر ایجاد کرده است عبارتند از تبدیل شهر به مرکز آمده نظامی و وجهه نظامی شهر به دلیل وجود پادگان ۰۴، لوله کشی آب در سال ۱۳۰۲ بعنوان اولین شهر دارای آب لوله‌کشی شهری در ایران، تغییر مسیر رود بیرجند، تاسیس فرودگاه بیرجند به عنوان سومین فرودگاه کشور پس از فرودگاه قلعه مرغی تهران و بوشهر، احداث شاهراه مشهد زاهدان در دوران جنگ جهانی دوم توسط متفقین، شناخته شدن بیرجند به عنوان دروازه شرق (هندوستان)، احداث کنسولگری‌های روسیه و انگلستان در بیرجند قبل از جنگ جهانی دوم، تاسیس مدرسه شوکتیه به عنوان سومین مدرسه آموزش به سبک نوین بعد از دارالفنون تهران و رشدیه تبریز و تبدیل بیرجند به شهری فرهنگی، تاسیس بانک شاهنشاهی در سال ۱۹۱۳، تأسیس بنگاه آبلوله بیرجند، تایید داستان خراسان جنوبی به مرکز به مرکزیت بیرجند در سال ۱۳۸۳.
9-مفاخر و مشاهیر
بیرجند مفاخر و مشاهیر زیادی دارد که تعدادی از آنها عبارتند از: عبدالعلی بیرجندی، حکیم‌نزاری، دکتر محمدحسن گنجی، کاظم معتمدنژاد، علامه فرزان، آیت‌الله حائری، سید محمد شهرستانی، دکتر شکوهی و سایر نامداران.
نتیجه‌گیری
با توجه به ویژگیهای بومی و محلی شهر بیرجند و لزوم احیاء هویت بومی در شهرسازی باید در طراحی فضاهای شهری، مبلمان شهری، المان‌ها، نماهای ساختمان ها تاکید بر بومی‌سازی صورت پذیرد. در فراخوان مسابقات طراحی المانهای میادین، مضامین بومی و محلی که در نتیجه انجام پژوهش‌های علمی گروه‌های تحقیقاتی استخراج شده‌اند از اولویت‌های طراحی و پذیرش آثار قرار گیرد. مصالح، موتیف‌ها، نشانه‌ها و فرم‌های معماری بومی در طرح نماهای شهری مورد توجه ویژه طراحان قرار گیرد و در یک کلام هر آنچه که قرار است در فضای شهری و در معرض دید شهروندان قرار گیرد با نگاه به هویت بومی این منطقه طرح و اجرا شود.
یادداشت از فرید فروزانفر؛ دکترای معماری و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد بیرجند
انتهای پیام
