نکته‌های نامه میرزا آقاخان به ملکم‌خان

میرزا آقاخان کرمانی که از سرشناس‌‌‌ترین روشنفکران مخالف ناصرالدین‌شاه و به طور کلی قاجاریه بود، در نامه‌‌‌های خصوصی خود به ملکم‌خان طرحی از تصویری را که در ذهن تبعیدیان به وجود آمده بود، به دست داده است. او در نامه مورخ ذی‌الحجه ۱۳۱۱ به ملکم‌خان با اشاره‌‌‌‌‌‌ به رکود اقتصادی بی‌‌‌سابقه توضیح داد که در ظرف 10سال جمعیت کرمان از 100هزار نفر به 30هزار نفر کاهش یافته و عمال و رعیت و مباشران به گونه‌‌‌‌‌‌ای فقیر و پریشان شده‌‌‌‌‌‌اند که ناچار تا دو سال دیگر از پرداخت مالیات عاجز خواهند شد، در حالی که هر سال 100هزار نفر از مردم «بااستطاعت ایران» به کشورهای بیگانه مهاجرت می‌کنند. طلا در کشور پیدا نمی‌شود، نقره بسیار کمیاب شده و تنها پول رایج مسی است که در دست مردم مانده است. میرزا می‌‌‌نویسد: «این ته بساط چیز کمی مانده است که برچیده شود. همانا وکلای دولت ایران گمان می‌کنند هرچه از عدد نفوس و رجال مملکت بکاهد، صرفه با آنهاست و آخر وارث بالاستقلال همه خواهند شد؛ والا هر خیال دیگری در سر داشتند، این طور مردم را متفرق نمی‌‌‌ساختند.»