اینکه در قانون اساسی به موازات مباحثی چون:قضاوت،وکالت،دادرسی عادلانه و...در اصل139به نهاد داوری تصریح شده است،موید نقش و جایگاه ویژه ایست که این نهاد حقوقی در فصل دعاوی و رفع اختلاف شهروندان و حتی اختلافات بین المللی دارد.پیرو همین اهمیت است که قوانین متعددی از قبیل آیین دادرسی مدنی،قانون مجازات،قانون تجارت و...به موضوع داوری اشاره دارند.
ماده 1قانون داوری تجاری بین المللی در بند1به تعریف داوری اشاره مقرر کرده است داوری عبارت است از رفع اختلاف بین متداعیین(طرفین قرارداد یا طرفین یک دعوی)در خارج از دادگاه به وسیله شخص یا اشخاص حقیقی یا حقوقی مرضی الطرفین(انتخاب داور به رضایت واراده دو طرف قرارداد)یا انتصابی.علاوه بر تعریف مذکور قاطبه حقوقدانان در قالب دکترین حقوقی ضمن تایید تعریف مذکور مهمترین وصف و خصوصیت داوری را انتخابی و اختیاری بودن این شیوه حل و فصل اختلافات می دانند.
اختیار و اراده شهروندان در ارجاع موضوع به داوری تا به این درجه از اهمیت است که در توصیف و تعریف نهاد داوری به عبارت دادرسی خصوصی اشاره می شود.علیرغم این امر که بنا بر مستندات قانونی ارجاع غالب دعاوی به داوری از اختیارات شهروندان تلقی و هیچ مرجع قضایی-قانونی حق ندارد اشخاص را مجبور به پذیرش داوری کند،نکته ی حائز اهمیت معرفی مرجع داوری است که از حقوق شهروندان در زمره حقوق اساسی ایشان شناخته می شود به این مضمون که چنانچه حسب مقررات خاص و استثنایی رسیدگی به برخی دعاوی در صلاحیت مرجع داوری است،انتخاب و معرفی داور از جمله امور اختیاری افراد بوده هر یک از طرفین قرارداد یا دعاوی حق دارد بنا بر میل و اراده ی خویش داور منتخبش را معرفی کند.
با وجود چنین اصول و قواعدی به موازات مطرح شدن موضوع دادرسی خصوصی و فراگیر شدن ارجاع اختلافات حقوقی به داوری، چالش ها و مشکلات فراوانی دراین مسیر موجب زایل شدن هدف اصلی ترویج داوری که همانا تسریع درحل و فصل اختلافات و کاهش هزینه های دادرسی شده است.
بروز و ظهور مشکلات مذکور را می توان ناشی از یک منشاء دانست که همانا،عدم رعایت شرایط قانونی است که بعضا عدم آگاهی شهروندان سبب بروز چنین چالش هایی شده به موازات این موضوع برخی اشخاص نیز از عدم آگاهی مردم سوءاستفاده کرده،با اخذ امضائی ذیل قرارداد،شهروندان را از اصلی ترین حق ایشان در بحث داوری که ذات و ماهیت این نهاد حقوقی بر آن خصیصه استوار است محروم کرده،انتخاب داور و بالتبع این امر تعیین میزان حق الزحمه داوری را نیز به همین شیوه بر مردم تحمیل می کنند.
غالب افراد در مراجعه به آژانس های املاک با فرم های چاپی تحت عناوینی مانند بیع نامه،اجاره نامه،قرارداد پیش فروش و...روبه رو شده اند که بدون توجه به ماده و تبصره های متعددی که در چنین قراردادهایی درج شده است صرفا به موضوع قرارداد و مبلغ قرارداد توجه کرده،ذیل قراردادی را امضاء می کنند که تعیین داور و چگونگی انتخاب داوران با عباراتی چون مرضی الطرفین و...به اتحادیه املاک واگذار و اتحادیه مورد نظر نیز بر خلاف اصول و فلسفه ابتدایی داوری که همانا تسریع در رسیدگی وصرف هزینه ای کمتر از هرینه ی دادرسی محاکم قضایی است،خواهان داوری را مکلف به پرداخت هزینه ای چندین برابر هزینه ی دادرسی می کنند.نکته ی جالب اینکه چنانچه اشخاص حین تنظیم قرارداد متوجه قضیه شده و مخالف ارجاع داوری به اتحادیه باشند متصدی آزانس مربوطه از تنظیم قرارداد امتناع و با بهانه هایی از قبیل تعطیل شدن آژانس املاک و...متعاملین را مکلف به پذیرش شرطی بر خلاف رضایت خویش می کنند و هیچ مرجع ومقام مسئولی نیز در این فقره پاسخو نیست.
لذا به نظر می رسد مراجعی مانند تعزیرات حکومتی یا معاونت پیشگیری از جرایم دستگاه قضایی که متصدی و ناظر امر داوری هستند در راستای حفظ حقوق شهروندان و تامین حقوق اساسی مردم به موضوع ورود کنند.
*وکیل دادگستری
