در سده حاضر امکانات بسیار گسترده صنعت حمل‌ونقل، محدودیت ارتباطات انسانی میان جوامع مختلف را از میان برده و به همین دلیل صنعت گردشگری به عنوان مقوله‌ای اساسی و مهم در زندگی بشر مطرح شده است.
این صنعت موجب توسعه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ملت‌ها شده، مشاغل بی‌شماری را ایجاد کرده، دوستی و صلح میان کشورها را فراهم ساخته و باعث ارتقای سطح دانش و آگاهی انسان‌ها شده است و به همین دلیل گسترش این صنعت به عنوان پدیده‌ای مهم در تسهیل امر توسعه به حساب می‌آید.
اما اگر در توسعه صنعت گردشگری ارزش‌های دیگری به جز ارزش‌های اقتصادی مورد نظر نباشد، به طور حتم آثار تخریبی زیادی برجا خواهد گذاشت و پس از مدتی کوتاه با طبیعتی تحریک‌شده و جامعه‌ای که ارزش‌های انسانی و فرهنگی آن به سستی گراییده است، مواجه خواهیم شد.
بنابراین گردشگری را باید توسعه داد اما نه به هر قیمت، بلکه آنچه باید مورد توجه قرار گیرد توسعه متوازن متعادل و پایدار گردشگری است، به‌گونه‌ای که آسیب های ناشی از آن به حداقل برسد و حداکثر بهره وری را ایجاد کند، در این صورت است که می توان ادعا کرد که به توسعه پایدار گردشگری دست خواهیم یافت.
جایگاه صنعت توریسم و گردشـگری در سـطح جهــانی و نقــش آن در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشورها به ویژه کـشورهای در حـال توسعه، موجب توجه بیشتر به ابعـاد مختلـف آن در سال های اخیر شده است.
اما با شروع کرونا این صنعت دچار نوسان هایی شد و روزهای سختی را برای گردشگری به وجود آورد؛ در این دو سال اخیر حوزه خدمات سفر و گردشگری در میان صنایع مختلف بیشترین آسیب را از شیوع و همه‌گیری ویروس کرونا دید، آمار جهانی نشان می‌دهد سفرهای بین‌المللی در منطقه آسیا حدود ۸۲ درصد کاهش داشته است؛ در ایران نیز با توجه به سخت‌گیری‌ها و محدودیت‌های کرونایی حدود ۹۴ درصد سفرهای بین‌المللی کاهش پیدا کرد.
این در حالی بود که یک سال قبل از کرونا (۲۰۱۹) بیش از یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون تن در سطح جهانی سفر کردند و حدود ۱.۵ تریلیون دلار گردش مالی در صنعت گردشگری ایجاد شد، صنعتی که برای صدرنشینی در صنایع پول ساز جهان چهار سال تا سال ۲۰۲۵ را هدف‌گذاری کرده بود به یک‌باره به شرایط ۲۰ سال قبل خود بازگشت.
در ۱۰ سال گذشته رشد صنعت گردشگری افزایش پیدا کرد و از هر پنج شغل جدیدی که ایجاد شد یک شغل آن مربوط به صنعت گردشگری است؛ طبق آمار ۱۰,۵ درصد GDP دنیا به حوزه سفر و گردشگری اختصاص داشت؛ در حالی که رشد اقتصاد جهانی قبل از کرونا ۲.۵ درصد بوده، صنعت گردشگری رشد ۳.۵ درصدی را ثبت کرد، در حقیقت سرعت رشد گردشگری از سایر حوزه‌های اقتصادی، یک درصد سریع‌تر بوده است.
اگر چه ورود گردشگر در سال ۹۸ نسبت به سال های قبل رشد دو برابری را نشان می‌دهد و سال ۹۸ رکورد ورودی ۸ میلیون و ۶۶۰ هزار گردشگر ثبت شد، اما شیوع کرونا علاوه بر وارد کردن خسارتی در حدود ۲۲ هزار میلیارد تومان کاهش بیش از ۹۰ درصد ورودی را ایجاد کرد.
با نگاهی به آمار ۹ ماهه نخست سال ۹۹ ، یعنی از آغاز سال تا پایان آذر به دلیل محدودیت‌های بسیار ناشی از کرونا و توقف چندین ماهه مرزهای زمینی، دریایی، ریلی و هوایی شاهد کاهش چشمگیر تردد مسافر به کشور یا بالعکس بودیم. به گونه‌ای که در این مدت ۲ میلیون و ۷۰۷ هزار و ۱۳۴ مسافر به کشور وارد شدند یا به اصطلاح مسافر ورودی بودند. این تعداد مسافر ورودی شامل ۲ میلیون و ۳۸۸ هزار و ۱۶۹ نفر مسافر ورودی ایرانی و ۳۱۸ هزار نفر و ۹۶۵ نفر مسافر ورودی خارجی بوده است. در همین ارتباط «آرزو غنیون معاون آمار دفتر فناوری اطلاعات و ارتباطات گمرک ایران» گفته است: در این مدت ۲ میلیون و ۶۱۹ هزار و ۵۰۷ تَن به عنوان مسافر خروجی از کشور تردد داشته‌اند.
تردد مسافری در ۹ ماهه پارسال نسبت به مدت مشابه سال ۹۸ با کاهش قابل توجه حدود ۸۴.۵۷ درصدی در تردد مسافران ورودی و همچنین کاهش ۸۴.۳۳ درصدی در تردد مسافران خروجی روبرو بوده است. در این میان تردد مسافری از فرودگاه امام(ره) که پرترددترین فرودگاه کشور است، نیز با کاهش قابل توجه ۹۱ درصدی در مسافران ورودی و خروجی، در ۹ ماهه پارسال نسبت به مدت مشابه سال ۹۸ روبرو شده است.
مسدود بودن مرزها، لغو انواع سفرهای تفریحی - سیاحتی، زیارتی و مذهبی و کاری، عدم پذیرش مسافران ورودی توسط کشورهای مقصد یا شرایط سخت‌گیرانه ورود مسافر اعم از قرنطینه و همچنین شرایط مشابه در مسافران خروجی، به دلیل خطرات ناشی از انتقال ویروس کرونا، از جمله دلایل این کاهش بوده است. این افت ۸۴ درصدی در تردد مسافر، کاهشی در حدود ۱۴ میلیون نفری مسافر در هر دو گروه مسافران ورودی و خروجی را شامل می‌شود.
حوزه گردشگری، صنعتی نوپا و گسترده
صنعت گردشگری در ایران ظرفیت‌های بسیار بالایی برای رشد و گسترش دارد و باید بسترهای توسعه‌ای آن فراهم شود اما باید یادآور شد که با همه شرایط سختی که در سال‌های تحریم و فشار حداکثر اقتصادی و در ادامه آن شیوع کرونا، روند رشد و توسعه صنعت گردشگری کشور از حرکت نایستاد.
«فرخ میرشاهزاده» کارشناس و پژوهشگر حوزه گردشگری در گفت‌وگو با ایرنا، با بیان اینکه صنعت گردشگری قدمت بالایی در جهان دارد و در کشور ما این صنعت هنوز نوپاست، گفت: در گام نخست باید به بحث «نو بودن و عدم شناخت درست از مفهوم گردشگری» اشاره کرد. صنعت گردشگری در کشور به‌عنوان یک صنعت نوپا شناخته می‌شود و تا به‌امروز به‌دلیل موانع پیش‌رو نتوانسته، جایگاه مناسبی را به‌دست آورد و نیازمند نگهداری، آموزش و بالندگی است. در واقع مفاهیم واژه‌ها به‌دلیل عدم شناخت و آگاهی در صنعت گردشگری، به درستی تعبیر و تفسیر نشده‌اند.
نبود نگاه تخصصی به مفهوم گردشگری و نگاه عام ساده‌انگاری صنعت، سبب شده است که در مسیر توسعه گردشگری با موانع بسیار زیادی مواجه باشیم. جذابیت فریبنده و فقدان آگاهی سرمایه‌گذاران از مفهوم صنعت گردشگری، یکی دیگر از موانع رشد این صنعت است. سومین مانع در این حوزه، مساله متولی‌گری چندگانه، تناقض رویکردها، نگرش‌های متفاوت حوزه سیاستگذاری، سطح کلان هدایت و راهبری سیستم گردشگری است.
وی افزود: در واقع گردشگری در ایران مراجع تصمیم‌گیرنده بسیاری دارد که هیچ‌کدام با هم تفاهم، تعامل و نظر واحدی ندارند و این منجر به تشدید آراء، افزایش آیین‌نامه‌ها، بخشنامه‌ها، قوانین و مقررات دست‌وپاگیری شده است و غالبأ نظرهای یکدیگر را نقض می‌کنند. همچنین مبحث تورم و اثرگذاری آن بر سبد مصرفی خانوارها، از دیگر مشکلات این حوزه به‌شمار می‌رود.
میرشاه زاده گفت: متاسفانه در کشور ما گردشگر را فردی قلمداد می‌کنند که از خارج از مرزها به ایران سفر می‌کند و مورد استقبال قرار می‌گیرد، غافل از اینکه گردشگری داخلی، سودآوری به مراتب بیشتری دارد و شرایط بهتری را برای گردشگرپذیری در حوزه پذیرش گردشگران خارجی مهیا خواهد کرد.
به گفته وی، توسعه نامتوازن و عدم آمایش درستِ جاذبه‌های انسان ساخت نیز از دیگر موانع حوزه گردشگری به شمار می‌رود. افزایش نرخ خدمات منجر به حذف سفر در میان خانواده‌های ایرانی می‌شود که هم به صنعت گردشگری ضربه می‌زند و هم از نظر فرهنگی و اجتماعی، پیامدهای مطلوبی را در پی نخواهد داشت. همچنین باید یادآور شد که با شروع دوران کرونا و بسته شدن مرزها، صنعت گردشگری نیز متحمل ضررهای بسیاری شد.
این پژوهشگر حوزه گردشگری، بحث اطلاع‌رسانی و اقدامات گسترده رسانه‌ای را یکی از راهکارها برای توسعه در حوزه گردشگری دانست و اظهار داشت: بحث اطلاع‌رسانی و اقدام گسترده رسانه‌ای برای ارتقای آگاهی‌های عمومی یکی از ضروریات است که باید در حوزه گردشگری نیز شبکه اختصاصی به وجود آید و به طور پیوسته، نسبت به معرفی صنعت گردشگری، جاذبه‌ها، قوانین، مقررات و حق و حقوق گردشگران و ارائه‌کنندگان خدمات این صنعت اطلاع‌رسانی شود.
وی ادامه داد: از این رو باید دانش مربوطه را در حوزه‌های آموزشی توسعه داد و مفهوم گردشگری به‌عنوان یک نیاز اساسی در بستر اجتماعی به‌عنوان یک اهرم پیشخوان اقتصادی در اذهان عمومی نهادینه شود.
وی افزود: گرایش و سوق دادن سرمایه‌گذاران به سمت مشاوره‌های تخصصی از دیگر مسائلی است که می‌تواند در توسعه این صنعت راهگشا باشد. تمرکز بر مشتریان داخلی و قیمت‌گذاری درست محصولات و خدمات، از دیگر راهکارهای توسعه این حوزه است.
وی ادامه داد: در واقع با دو نرخی کردن خدمات گردشگری می‌توان این صنعت داخلی را به‌عنوان یک ابزار گردش نقدینگی، رونق داد تا زیرساخت‌ها برای گردشگری خارجی فراهم شود. نبود برنامه و عدم هدف‌گذاری درست، توزیع نامعقول مسیر سفر و فراهم‌سازی بستر جذب گردشگر خارجی، مباحثی هستند که باید در این حوزه به آن توجه شود. گردشگری علم صدم ثانیه‌هاست؛ در لحظه تغییر می‌کند؛ از این رو به‌روزرسانی، بهره‌مندی از دانش فنی، تخصص، مهارت، تکنولوژی و ابزارهای مربوط به آن یکی از الزامات این امر است.
میرشاهزاده با تاکید بر اینکه مسئولان باید برای رونق گردشگری داخلی و خارجی، همه زیرساخت‌ها را آماده‌سازی کنند، اظهار داشت: در این زمینه باید بازارهای هدف مشخص شود؛ این بازارها در درجه نخست نیازمند زدودن تفکر ایران‌هراسی و بعد از آن شناخت نیازهاست. در صنعت گردشگری امکانات و زیرساخت‌های لازم آنچنان که باید مهیا نشده و قابلیت پاسخگویی هم وجود ندارد. بنابراین کلیت امر این موضوع بسیار کلان و ارزشمند، به سیاستگذاری، تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری‌های راهبردی نیاز دارد که باید سیاستگذاران و تصمیم‌گیران این حوزه، نگاه تخصصی‌تر به این موضوع داشته باشند.
کاهش گردشگران داخلی و خارجی در دوران کرونایی
اگر چه کرونا در یک سال گذشته درآمد گردشگری را متوقف کرده است اما سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری متوقف نشد و طرح‌های حوزه‌ی گردشگری و صنایع‌دستی رونمایی و به بهره‌برداری رسید.
اکنون حدود ۲۲۰۰ طرح زیرساخت گردشگری در داخل کشور در حال ساخت است؛ این طرح‌ها نشان می‌دهد استقبال سرمایه‌گذاران داخلی به سمت گردشگری افزایش یافته و با چشم‌اندازی که برای صنعت گردشگری در ۱۰ سال آینده ترسیم شده، روند پرشتابی برای شناسایی ظرفیت‌ها و مقاصد جدید گردشگری و مشارکت عمومی شکل گرفته است.
کرونا با همه خسارت‌هایی که در صنعت گردشگری برجا گذاشت اما فرصت بازبینی و بررسی زیرساختی در این حوزه را هم برای سیاستگذاران و برنامه‌ریزان و هم برای مجریان و فعالان این عرصه ایجاد کرد، توسعه خدمات الکترونیک و آنلاین، آگاهی‌بخشی و آموزش، آشنایی عمومی با مقاصد جدید، تطبیق استاندارها و ضوابط، بازسازی و طراحی‌های داخلی تاسیسات از جمله اتفاقاتی بود که در این یک سال در حوزه گردشگری بیشتر مورد توجه قرار گرفت.
زیان ۱۸ هزار میلیارد تومانی کرونا به صنعت گردشگری کشور
«محمدرضا محبوب‌فر» کارشناس و پژوهشگر بحران های محیطی نیز با یادآوری بحران‌های صنعت گردشگری در دوران کرونایی به ایرنا گفت: تا پایان مهرماه امسال، میزان خسارتی که بابت کرونا به صنعت گردشگری کشور وارد شده بیشتر از ۱۸ هزار میلیارد تومانی بوده و در این زمینه با توجه به شرایط شیوع کرونا، ضرورت حفظ سلامتی مردم نسبت به آغاز به کار صنعت گردشگری از اهمیت بالایی برخوردار است.
وی افزود: شمار گردشگران خارجی به کشور نسبت به پیش از بیماری کرونا در مواقعی تا ۱۰۰ درصد کاهش پیدا کرده است. ۴۰ درصد آنها مشکلات اقتصادی دارند و سفر نمی‌کنند و روز به روز بر تعدادشان افزوده می‌شود. کرونا تا کنون حدود ۲ میلیون شاغل در بخش گردشگری کشور را بیکار کرده است.
وی ادامه داد: در بخش هتلداری و تاسیسات گردشگری، ضعیف عمل می‌شود به‌گونه‌ای که تعداد زیادی از هتل‌ها یا تعطیل شدند یا نیمه‌فعال و با یک سوم ظرفیت کار می‌کنند. اصفهان، شیراز، خراسان رضوی، تبریز و همچنین بخشی از استان‌های شمالی از جمله شهرهایی هستند که در حوزه گردشگری با بحران مواجه شده‌اند.
محبوب‌فر افزود: البته با توجه به رونق واکسیناسیون در دولت جدید، تا حدودی شاهد تثبیت وضعیت موجود و ورود گردشگران خارجی به کشور هستیم. با توجه به محدودیت‌هایی که در صنعت گردشگری به دلیل شیوع بیماری کرونا وجود دارد معیشت و اقتصاد کشور نیز با خطر جدی روبروست.
وی ادامه داد: از یک طرف نظام جمهوری اسلامی ایران با توجه به تحریم‌ها نیازمند ورود ارز به کشور است و این بدان معناست که صنعت گردشگری باید فعال شود تا بتوان بخشی از کمبود ارز در کشور جبران شود و مشاغلی هم که در دوران کرونا از دست رفته، به‌تدریج رونق و بهبود یابند و افراد بیکار شده به کار خود بازگردند.
این پژوهشگر با تاکید بر اینکه نباید چنین تفکری در جامعه به‌وجود آید که دولت و حکومت نسبت به میراث طبیعی و تاریخی و فرهنگی کشور بی‌توجه است، یادآورشد: براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال ۱۳۹۵، ایران رتبه دهم جاذبه‌های باستانی و تاریخی و رتبه پنجم جاذبه‌های طبیعی را بدست آورد اما اکنون با توجه به مشکلات خودخواسته و ناخواسته، دچار بحران شده است.
میراث‌های فرهنگی و طبیعی کشور به آیندگان نیز تعلق دارد و نباید بیشتر از این اقتصاد کشور تحت تاثیر صنعت گردشگری قرار گیرد؛ باید اقدامات جهادی و انقلابی در این زمینه انجام شود. از متخصصان و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و گردشگری برای همکاری و شنیدن نظرهای آنها دعوت و با توجه به یکپارچگی و انسجام و هماهنگی میان قوا باید در موضوع‌های مختلف از جمله در بخش گردشگری، توجه و رسیدگی بیشتری شود تا با تمهیدات به موقع و اساسی، شاهد بهبود و رونق این صنعت باشیم.
