به گزارش ایرنا، دانشگاه اصفهان روز یکشنبه با انتشار گزارشی با عنوان "احیای زاینده‌رود و بررسی راهکارهای عملیاتی حل مسائل این حوضه آبی" اعلام کرد: این دانشگاه بمنظور انجام ماموریت مُحوله از سوی مرکز استراتژیک ریاست جمهوری برای تهیه و ارسال پیشنهادها در راستای احیای زاینده رود اقدام به فراخوان و جمع‌آوری دیدگاه صاحبنظران این حوزه کرد.
بر اساس گزارش وب سایت خبری دانشگاه اصفهان، جلسه‌های متعددی با محوریت معاون پژوهش و فناوری دانشگاه و جمعی از اعضای هیات علمی متخصص در حوزه‌های جغرافیا، تغییر اقلیم، منابع آب، علوم اجتماعی، اقتصاد، علوم سیاسی، عمران، محیط‌زیست، زمین‌شناسی، زیست‌فناوری و مهندسی شیمی و همکاری موثر پژوهشکده محیط زیست دانشگاه بمنظور انجام این درخواست برای تهیه و ارسال پیشنهادهای دانشگاه اصفهان شامل چالش‌ها، عوامل، راهبردها، راهکارها و نتایج کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت در باره "احیای زاینده‌رود و بررسی راهکارهای عملیاتی حل مسائل این حوضه آبی" برگزار شد.
معاون پژوهش و فناوری دانشگاه اصفهان نیز در این باره گفت: احیای زاینده‌رود باید مبتنی بر اصول علمی، تحلیل شود و دانشگاه‌ها بعنوان مرجع علمی با ظرفیت های بی‌بدیلی که بواسطه ساختار ذاتی و تجربه طولانی ارتباط با جامعه و صنعت کسب شده است بطور طبیعی یگانه مرجع علمی کشور برای ارائه راهکارها و رفع مشکلات اجتماعی هستند.
رسول رکنی‌زاده افزود: زاینده‌رود بدلیل تنوع مسائل، یک مساله چندوجهی محسوب می‌شود لذا علوم مختلف شامل هیدرولوژی و منابع آب، زمین‌شناسی، اقتصاد، حقوق، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، محیط زیست، مهندسی، مدیریت و حکمرانی در این زمینه درهم تنیده شده و دخیل است.
وی با بیان اینکه دانشگاه اصفهان بعنوان یک دانشگاه جامع، ظرفیت لازم برای تجمیع وجوه مختلف و ارائه راهکارهای همه‌جانبه‌نگر را دارد و از این نظر می‌تواند بعنوان نقطه کانونی هم‌اندیشی و هم‌افزایی دانشگاه‌ها باشد، گفت: حل هر مساله اجتماعی از جمله زاینده‌رود باید با حضور و لحاظ نظرات متنوع مدیران و بهره‌برداران انجام شود.
این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه سالیان طولانی حکمرانی زاینده‌رود، تجربه انباشته‌ای را در سطوح مختلف اجتماعی، مشاوران و نهادهای اداری فراهم کرده است، افزود: ارائه راهکارهای علمی و عملیاتی باید با مشارکت فعال همه ذی‌نفعان و ذی‌مدخلان(نقش پردازان) همراه باشد تا از نظر مبانی علمی و کارآمدی، اعتبار لازم را داشته باشد.
وی با بیان‌اینکه در فرآیند بررسی علمی احیای زاینده‌رود باید چهارچوب لازم برای مشارکت فعال ذی‌مدخلان برای تجمیع این تجربه متنوع و متکثر نیز در نظر گرفته شود، تصریح کرد: آنچه در مجموعه پیوست(گزارش) آمده است برای بسیاری از صاحبنظران ناآشنا نیست اما تدوین برنامه اقدام(Action Plan) برای هر راهکار پیشنهادی بمنظور رفع چالش‌ها، همان چیزی است که بشدت به آن نیازمندیم و دانشگاه اصفهان نیز برای ارائه برنامه اقدام قابل تحقق، اعلام آمادگی می‌کند.
بر اساس این گزارش از جمله چالش‌های حوضه آبریز زاینده‌رود می‌توان به بروز چالش‌های اجتماعی، بروز جرائم مستقیم و غیرمستقیم حقوقی، تبدیل بحران آب به جدال میان استان‌های حوضه، نبود مدیریت یکپارچه منابع در حوضه و ضرورت توجه به توسعه پایدار و نبود همکاری موثر بین مقامات مسوول استانی و بارگذاری بیش از حد و در نتیجه ایجاد مازاد تقاضای آب و نبود تعادل بین منابع و مصارف در حوضه مزبور اشاره کرد.
فصلی‌شدن رودخانه دائمی زاینده‌رود، عدم مصارف بهینه آب به‌خصوص در بخش کشاورزی، صنعت و شرب و مصارف بهداشتی در حوضه آبی زاینده‌رود، خشک‌شدن تالاب گاوخونی، عدم آگاهی در سطوح مختلف ذی‌مدخلان(Stakeholders) شامل سیاست‌گذاران، مجریان، بهره‌برداران از مشکلات حوضه آبی زاینده‌رود (قانون‌گذاری، اجرا، بهره‌برداری و برنامه‌های توسعه‌ای نامتناسب)، نظارت ضعیف بر منابع آب‌های زیرزمینی و سطحی، فقدان عزم سیاسی در حکمرانی آب، فقدان گفتگوی بین نخبگان، جامعه و سازمان‌های مردم‌نهاد و فرونشست زمین از دیگر چالش های حوضه آبی زاینده‌رود است که در این گزارش به آن اشاره کرد.
همچنین از عوامل ایجاد مشکلات زاینده‌رود می توان به توسعه صنایع آب‌بر در این حوضه،صنعتی‌کردن اصفهان بدون توجه به آمایش سرزمین؛ توسعه پایدار و محدودیت‌های زیست محیطی و ظرفیت‌های تاریخی و فرهنگی حوضه، نداشتن شناخت کافی از وضعیت بحران و تبعات آن و اتخاذ نکردن اقدامات عملیاتی موثر و کافی، نداشتن آگاهی کافی در باره عمق سیاسی و اجتماعی بحران آب، مداخلات سیاسی برای بارگذاری صنایع آب‌بر و طرح‌های بزرگ کشاورزی در حوضه (نمایندگان مجلس و سایر افراد متنفذ)، نبود مدیریت یکپارچه حوضه و بروز رقابت برای استفاده هرچه بیشتر از منابع آب و نبود مدیریت صحیح در زمینه آب زاینده‌رود پس از انحلال سازمان آب منطقه‌ای اصفهان و چهارمحال و بختیاری و تبدیل آن به مدیریت استانی اشاره کرد.
اجرای طرح طوبا بر روی کوه‌ها و تپه‌های مُشرف بر رودخانه در پایین‌دست سد و برداشت حجم زیاد آب از رودخانه بدون انجام ارزیابی زیست‌محیطی و منابع تامین آب جایگزین، انتقال آب در حدود ۷۰ تا ۶۰ میلیون مترمکعب در سال به یزد بدون تامین منابع آب جایگزین، جریان نیافتن آب به زاینده‌رود بعنوان منبع اصلی تامین آب سفره آب زیرزمینی، افزایش سریع جمعیت در این حوضه آبی و مهاجرت به درون استان اصفهان، نبود سرمایه‌گذاری روی منابع انسانی و ارتقای فناوری کشاورزی، شکل‌گیری الگوی غیربهینه در مصرف خانگی، صنعتی و کشاورزی که روز به روز تشدید شده و ترویج سیاست خودکفایی کشاورزی بجای امنیت غذایی بدون در نظرگرفتن ملاحظات اقلیمی و زیست محیطی از دیگر عوامل بروز مشکلات در این حوضه آبریز است.
طرح طوبا بر اساس توافقنامه ای بین وزارت جهاد کشاورزی و بانک کشاورزی برای توسعه کشت درختان و باغات در عرصه‌های مُستعد شخصی، دولتی و منابع ملی از سال ۱۳۷۸ آغاز شد.
ترویج یکجانبه دیدگاه رایگان‌بخشی انفال بدون توجه به حقابه ذی‌نفعان در حوضه، تبدیل بحران آب به موضوع حیثیتی برای ذی نفعان در استان‌های مرتبط، نبود
نگرش علمی و پژوهشی در مدیریت حوضه، تسلط دیدگاه مهندسی بر مدیریت منابع آب و بی توجهی به سایر عوامل موثر، تخصیص نیافتن علمی و صحیح منابع آب موجود بین بخش‌های مختلف در حوضه زاینده‌رود، تغییر نظام مکانی و زمانی تسهیم آب رودخانه بجای تقسیم آن، اصلاح نشدن الگوی کشت در جهت استفاده بهینه آب و ایجاد امنیت غذایی در حوضه، وجود چاه‌های غیرمجاز و برداشت غیرمجاز از چاه‌های پروانه‌دار و برداشت بیش از حد آب زیرزمینی قابل تجدید و اُفت سریع سطح آب زیرزمینی نیز از جمله عوامل دخیل در بروز چالش های زاینده رود عنوان شده است.
از دیگر عوامل مذکور می توان به نبود نظارت بر برداشت‌های مستقیم از رودخانه توسط کانال‌ها و پمپ‌های مجاز و غیرمجاز، تامین نشدن حداقل حقابه محیط‌زیستی تالاب گاوخونی، واقعی‌نبودن قیمت آب و برق در مصارف صنعتی، کشاورزی و اشامیدنی، نبود نگاه همبست آب، غذا، انرژی و اقتصاد در حوضه، بی‌توجهی به مقوله "آب مجازی" در فعالیت‌های اقتصادی، تغییر مدیریت مردمی به دولتی، شفاف نبودن حقوق مالکیت آب و تضمین نشدن حقوق مالکیت حقابه‌داران و بارگذاری متعدد (قانونی و غیرقانونی) در بخش‌های کشاورزی و صنعتی بر روی رودخانه زاینده‌رود اشاره کرد.
در این گزارش به راهبردهایی برای رفع چالش های حوضه آبریز زاینده رود نیز اشاره شده که از جمله آنها، ایجاد شرایطی برای عزم ملی و همکاری حکومت و مردم از طریق نقش‌دادن جامعه و اعتمادبخشی به آنها، بازکردن راه برای گفت وگوی ملی و نقش‌آفرینی نُخبگان مدنی(در سطح ملی، بین‌استانی و استانی) و گفت وگوهای آب میان استانی بین استان‌های ذینفع با بهره‌گیری از توان سازمان‌های مردم‌نهاد، تعهد نظری و عملی به حکمرانی خوب و توسعه پایدار در حوضه، پایش بهنگام و اطلاع‌رسانی دقیق درباره میزان مصرف آب در قسمت‌ها و بخش‌های مختلف حوضه، تدوین سیاست‌های جمعیتی متناسب با شرایط محیطی حوضه آبی زاینده‌رود و تغییر در میزان تخصیص آب به یزد و کاشان فقط براساس نیازهای آشامیدنی و شاخص‌های جمعیتی است.
توجه به نظریه‌های جغرافیای اقتصادی و آمایش سرزمین در مکان‌یابی فعالیت‌های اقتصادی در حوضه، مهار رشد بی‌رویه فعالیت صنایع آب‌بر در حوضه و توجه به فعالیت‌های اقتصادی که با هویت شهر اصفهان و محدودیت‌های آب ارتباط دارند نظیر گردشگری، حساس‌شدن نسبت به مقوله آب مجازی و تلاش برای شناخت میزان آب مصرفی فعالیت‌های اقتصادی مختلف، توجه و تنوع‌بخشی به منابع انرژی بویژه انرژی‌های تجدیدپذیر در حوضه، ورود دانشگاه‌ها و مراکز علمی و شرکت‌های دانش‌بنیان برای حل بحران حوضه آب زاینده‌رود و جبران بخشی از خسارت ناشی از تخصیص نیافتن آب به کشاورزان(ایجاد صندوق حمایت) از دیگر راهبردهای رفع مسائل حوضه آبریز زاینده رود در این گزارش است.
بازتقسیم حقابه زاینده‌رود و سرشاخه‌های آن براساس اسناد و آبدهی حوضه و نظارت و برخورد جدی با هرگونه دست‌اندازی روی سرشاخه‌ها و رودخانه، تصفیه فاضلاب، بازیافت و بازچرخانی پساب تصفیه‌شده در حوضه طبق ضوابط و استانداردهای زیست‌محیطی اصلاح الگوی کشت و مصرف در حوضه زاینده‌رود، پایبندی به طرح آمایش سرزمین در آن و احیای مدیریت یکپارچه حوضه آبی زاینده‌رود نیز از جمله راهبردهای مورد نظر است.
در این گزارش به راهکارهایی نیز برای حل مشکلات حوضه آبریز زاینده رود اشاره شده که تشکیل یک کمیته نجات ملی آب زاینده‌رود متشکل از نمایندگان مدنی مردم، کارشناسان مستقل و نمایندگان دولت، تدوین سند جامع مدیریت آب حوضه توسط کمیته نجات آب زاینده‌رود، مکلف‌کردن بهره‌برداران(کشاورزی، صنعت و خانگی) آب به افزایش راندمان در حوضه آبی زاینده‌رود، تکمیل سد و تونل ۳ کوهرنگ و طرح انتقال آب بهشت‌آباد و تاسیس صندوق پرداخت خسارات ناشی از تخصیص نیافتن آب به کشاورزان با محوریت صنایع بزرگ در استان‌های اصفهان، چهارمحال و بختیاری و یزد از جمله آنهاست.
شفاف‌سازی حقوق مالکیت آب در حوضه و تضمین حقوق حقابه‌داران و اطلاع‌رسانی عمومی، ایجاد تصفیه‌خانه‌های غیرمتمرکز فاضلاب شهری و روستایی در حوضه با رویکرد بازیافت و بازچرخانی آب و جلوگیری از آلودگی منابع آب و خاک، تقسیم‌بندی حوزه بر اساس درصد آب موجود نه حجم ثابت تخصیص داده شده (تقسیم‌بندی نسبی آب)، اجرای دقیق طرح ملی احیاء و تعادل‌بخشی حوضه زاینده رود با همکاری وزارت نیرو و کشاورزی و اعمال سیاست جلوگیری از برداشت بی‌رویه از منابع زیرزمینی از طریق جلوگیری از اضافه برداشت چاه‌های مجاز، انسداد چاه‌های غیرمجاز و اصلاح و تعدیل پروانه نیز از دیگر راهکارهای رفع مشکلات حوضه آبریز زاینده رود در گزارش دانشگاه اصفهان عنوان شده است.
زاینده‌رود به طول افزون بر۴۰۰ کیلومتر بزرگترین رودخانه منطقه مرکزی ایران است که از کوه‌های زاگرس مرکزی بویژه زردکوه سرچشمه می‌گیرد و در کویر مرکزی ایران به سمت شرق پیش می‌رود و در نهایت به تالاب گاوخونی در شرق اصفهان می‌ریزد.
این رودخانه که علاوه بر جاذبه تفریحی و فرهنگی، همواره نقشی مؤثر در کشاورزی و اقتصاد منطقه مرکزی کشورمان و هستی تالاب گاوخونی داشته در دهه‌های اخیر بدلیل کمبود بارش‌ها، خشکسالی‌های متوالی، تراکم جمعیت و افزایش برداشت، به یک رودخانه فصلی تبدیل و در پایین دست در فصول گرم بویژه تابستان با خشکی مواجه است.
