یلدا، طولانی‌ترین شب پاییز

به گزارش گروه وبگردی خبرگزاری صدا و سیما، شب یلدا، آخرین شب پاییز، پایان قوس، آغاز جدی و درازترین شب سال است.

 

واژه "یلدا" سریانی و به معنی ولادت است، ولادت خورشید (مهر، میترا) و رومیان آن را "ناتالیس انویکتوس" یعنی روز تولد مهر شکست ناپذیر می‌نامند.

 

 

به باور پیشینیان، در پایان این شب دراز که آن را اهریمنی و نامبارک می‌دانستند، عاقبت تاریکی "شکست" می‌خورد و روشنایی "پیروز" وخورشید "زاده" می‌شود و روز‌ها رو به بلندی می‌نهد.

 

بسیاری از سرزمین‌های کهن به شگون و میمنت رهایی خورشید از چنک شب‌های اهریمنی و زایش خورشید، آغاز دی را شروع سال خود قرار داده اند. در سده چهارم میلادی براثر اشتباهی که در محاسبه کبیسه‌ها رخ داد روز ۲۵ دسامبر را (به جای روز ۲۱ دسامبر) روز تولد میترا (خورشید) دانسته و تولد عیسی مسیح (ع) را نیز در این روز آغاز سال قرار دادند.

 

 

سنایی شاعر بلند آوازه ایرانی در اشاره به این تقارن چنین سروده است: "به صاحب دولتی پیوند، اگر نامی همی جویی"، "که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا".

 

باید توجه داشت که جشن میلاد مسیح که در ۲۵ دسامبر ثبت شده، طبق تحقیق، در اصل جشن ظهور میترا بوده که مسیحیان درقرن چهارم میلادی آن را روز تولد مسیح قرار دادند.

 

در بیشتر نقاط ایران در شب یلدا مراسمی انجام می‌شود و شاعران زلف یار و همچنین روز هجران را از حیث سیاهی و درازی به آن تشبیه می‌کنند. انگیزه‌های برقرارماندن این جشن را می‌توان ازجمله شب زایش خورشید (مهر) به عنوان یکی از باور‌های دینی کهن، بلندترین شب سال، طولانی‌ترین تاریکی، شبی شوم و ناخوشایند که از فردا به کوتاهی می‌گراید و پایان برداشت محصول صیفی و آغاز فصل استراحت کشاورزان دانست.

 

آئین و جشن شب یلدا یا شب چله بزرک که در سرزمین کهن ایران و در بین همه قشر‌ها و خانواده‌ها برگزار می‌شود، در واقع جشن گردهمایی خانوادگی است.

 

گردهمایی خویشاوندان در خانه بزرگ خانواده، دور کرسی نشستن و تا نیمه شب میوه و آجیل خوردن و به فال حافظ گوش کردن از ویژگی‌های شب یلدا است.

 

برگزاری مراسم یلدا آئینی خانوادگی است و گردهمایی‌ها به خویشاوندان و دوستان نزدیک محدود می‌شود. در کتاب‌ها و سند‌های تاریخی به برگزاری مراسم شب یلدا اشاره نشده است.

 

ابوریحان بیرونی از جشن روز اول دی ماه که آن را "خرم روز" می‌نامند، در دستگاه حکومتی و پادشاهی یاد می‌کند و نامی از شب یلدا به میان نمی‌آورد، که می‌توان علت آن را خانوادگی و غیررسمی بودن آن دانست.

 

در زمستان ها، استفاده از کرسی برای گرم کردن خانه و دور کرسی نشینی معمولا از شب یلدا، نخستین شب زمستان، شروع می‌شد و تا پایان چله بزرک و در برخی خانواده‌ها تا پایان چله کوچک ادامه داشت. اعضای خانواده از کوچک و بزرک، دور کرسی که روی آن را میوه و آجیل پوشانده بود، می‌نشستند. خوردنی‌های ویژه شب یلدا میوه‌های فصل تابستان، چون خربزه، هندوانه، به، انگور، انار، سیب و خیار بود. تمام میوه‌های تهیه شده برای شب یلدا باید خورده می‌شد تاچیزی برای فردا، یعنی "زمستان" باقی نماند.

 

 

در خانه‌های روستایی، خربزه و هندوانه وانار را در انبار گندم می‌گذاشتند و انگور را همانطور که بر درخت آویزان بود در کیسه‌ها می‌کردند و یا درجایی خنک به بند می‌آویختند، و در شب یلدا تمامی آن‌ها باید خورده می‌شد. آجیل شب چره که شامل دانه‌هایی نظیرگندم و نخود برشته، تخمه هندوانه و کدو، بادام، پسته، فندق، کشمش، انجیر و توت خشک است، در بسیاری از شب نشینی ها، مهمانی‌ها و گردش‌ها فراموش نمی‌شد.

 

یکی از مراسم شب یلدا، فال حافظ است، البته فال حافظ گرفتن در شب یلدا در سده‌های اخیر به رسم‌های شب یلدا افزوده شده است.

 

امروز نمود برگزاری آئین شب یلدا را می‌توان در روز‌های بیست ونهم و سی ام آذر ماه، در بازار‌ها و فروشگاه‌های میوه و آجیل فروشی‌ها دید. این خرید‌ها معمولا تا پاسی از شب یلدا ادامه دارد و حتی در آخرین لحظه کسانی مشاهده می‌شوند که تازه از کار برگشته و میوه‌هایی همچون خربزه و هندوانه و انار که به آسانی نمی‌توان در یخچال نگهداری کرد را خریده اند. آئین شب یلدا که در حد جشن نوروز و به روایتی خود جشن نوروز و سال نو بوده، با وجود دگرگونی‌های فنی و صنعتی امروز، به عنوان گوشه‌ای از نمود‌های فرهنگی و قومی و تاریخی این مرز و بوم هنوز پابرجاست.