قدیمی‌ترین و مرغوب‌ترین معدن فیروزه جهان با قدمت هفت هزار سال و ذخیره هشت هزار تن در شمال‌شرق ایران و ۳۵ کیلومتری مرکز شهرستانی به همین نام قرار دارد.
بهره‌برداری از این معدن بر عهده یک شرکت تعاونی است که سهامداران آن روستاییان و ساکنان شهر فیروزه هستند که علاوه بر بهره مند شدن از سود استخراج سنگ فیروزه، خود نیز در آن مشغول فعالیت می‌باشند.
بیش از ۳۰ روستا و نیمی از جمعیت شهرستان فیروزه بطور مستقیم و غیرمستقیم به هنر فیروزه‌تراشی و صنایع وابسته به آن مشغول هستند.
عمده خریداران این گوهرسنگ باستانی، گردشگران خارجی هستند که باعث شهرت جهانی فیروزه نیشابور شده‌اند اما طی ۲ سال گذشته که با هجوم ویروس کرونا و قطع ورود گردشگران، اقتصاد فیروزه دستخوش ناملایمات بازار شد، بسیاری از فعالان این حوزه بیکار شدند.
سهم اندک نیشابور از زائران مشهد پاشنه آشیل صنعت فیروزه
یکی از فیروزه‌تراشان پیشکسوت نیشابور زائران حرم مطهر رضوی و گردشگران خارجی را موتور محرک صنعت فیروزه دانست و گفت: سهم نیشابور در این حوزه اندک است.
حسین حسینی‌نیا افزود: نیاز اصلی صنعت فیروزه برای رونق دوباره، فعال شدن صنعت گردشگری است و این روزها با رفع تدریجی محدودیت‌های کرونایی و ورود گردشگران وضعیت فروش سنگ فیروزه در حال بهبود است اما در نیشابور به دلیل نبود فرودگاه و اینکه مقصد بیشتر مسافران مشهد است، هنوز آنچنان رونقی در این زمینه حاصل نشده است.
وی ادامه داد: بالغ بر ۷۰ درصد از فروش سنگ فیروزه نیشابور به گردشگران خارجی به ویژه از کشورهای عربی، افغانستان، پاکستان، هند و مالزی صورت می‌گیرد و همچنین این سنگ در کشورهای اسپانیا و ایتالیا که مراکز جواهرشناسی در دنیا هستند علاقه‌مندان بسیار دارد ولی به خاطر تحریم‌ها صادرات فیروزه به این کشورها قطع شده است.
این فیروزه‌تراش پیشکسوت گفت: سنگ فیروزه شامل دو نوع شجری و عجمی است و سنگ‌های فیروزه عجمی به صورت عددی خرید و فروش می‌شوند و قیمت فیروزه‌های شجری بسته به کیفیت و رنگ آنها از هر گرم ۶ هزار تومان تا ۲ میلیون تومان می‌باشد.
وی افزود: بهترین و مرغوب‌ترین فیروزه جهان فیروزه نیشابور است اما فیروزه‌های چینی و به اصطلاح فیروزه‌های احیا شده هم به بازار آمده که به فیروزه شیمیایی معروف است به همین سبب برای خرید سنگ فیروزه اصل نیشابوری فقط باید از مراکز فروش معتبر خرید شود و در صورت درخواست خریدار می توانیم برای سنگ فیروزه شناسنامه صادر کنیم که هزینه آن هم از ۲۰۰ هزار تومان به بالاست.
حسینی نیا با بیان اینکه نوع تراش سنگ فیروزه در قیمت آن تاثیرگذار است ادامه داد: تا سال ۱۳۷۰ معدن فیروزه در اختیار دولت بود و سنگ‌های فیروزه بطور مستقیم به مشهد ارسال می‌شد و در نیشابور فیروزه‌تراشی وجود نداشت تا اینکه فیروزه‌تراشی در شهرستانهای نیشابور و فیروزه رواج یافت و امروز بیشتر فیروزه‌تراشان به صورت خودآموز این حرفه را یاد گرفته‌اند که باعث کاهش کیفیت سنگ‌های فیروزه عرضه شده به بازار می‌شود.
وی با اشاره به سهم اندک نیشابور از گردشگران و زائران مشهد گفت: در چند سال اخیر تورهای ویژه گردشگری به مقصد فیروزه فعال شده بود که با شیوع کرونا تعطیل شد و باعث وارد آمدن خسارت سنگینی به فعالان این حوزه گردید.
کاهش محدودیت‌های کرونایی و تاثیر آن بر بازار فیروزه
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فیروزه نیز در این باره گفت: پارسال به دلیل شیوع کرونا میزان فروش سنگ فیروزه در این شهرستان تا ۷۰ درصد کاهش یافت ولی امسال با کاهش محدودیت‌های کرونایی بازار فروش فیروزه هم رونق پیدا کرده است.
مجید ابراهیم نیا افزود: امسال بالغ بر ۱۲ میلیارد ریال تسهیلات با سود چهار درصد و بازپرداخت هفت ساله به ۱۸ نفر از خسارت دیدگان ناشی از کرونا در این شهرستان پرداخت شد که ۱۶ نفر از این تعداد فیروزه تراش بودند.
وی ادامه داد: پارسال از سوی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهر فیروزه به عنوان شهر ملی صنایع دستی در حوزه تراش سنگ فیروزه انتخاب شد و در استان خراسان رضوی فقط ۲ شهر فیروزه و بسک تربت‌حیدریه به عنوان شهرهای ملی از سوی میراث فرهنگی انتخاب و معرفی شده‌اند و روستای معدن هم در فیروزه به عنوان نامزد دهکده ملی فیروزه تراشی معرفی شده است.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی فیروزه در ارتباط با قدمت معدن فیروزه گفت: طی سالهای ۱۳۸۴ در کاوش‌های باستانی تپه برج شهرستان زبرخان ۲ سنگ فیروزه تراش خورده کشف شد که قدمت آن تا پنج هزار و ۳۰۰ سال قبل تخمین زده شد و نشان‌دهنده قدمت این معدن به عنوان قدیمی‌ترین معدن فیروزه جهان است.
وی افزود: تا چند سال قبل فیروزه‌تراشی فقط در روستای معدن بود ولی امروز اهالی بیش از ۳۰ روستای فیروزه به فیروزه‌تراشی اشتغال دارند و در حال حاضر بیش از هزار کارگاه فیروزه‌تراشی به صورت رسمی و غیررسمی در این شهرستان فعال است.
ابراهیم نیا با بیان اینکه معدن فیروزه در اختیار شرکت تعاونی روستای معدن این شهرستان قرار دارد ادامه داد: علاوه بر مزایده‌هایی که این شرکت تعاونی برگزار می‌کند سهمیه‌ای نیز برای فیروزه‌تراشان بومی در نظر گرفته شده است.
وی گفت: پیش از این معدن فیروزه در اختیار بخش دولتی بود و سوددهی نداشت اما پس از تشکیل شرکت تعاونی وضعیت معدن بسیار بهبود یافته و طی چند سال اخیر با همکاری کارگروه اشتغال شهرستان فیروزه تلاش شده است به هنرمندان و صنعتگران این حوزه کمک شود و امیدواریم در آینده با ورود این شرکت به بورس شاهد رشد و توسعه این صنعت باشیم.
رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیشابور نیز با بیان اینکه از ابتدای امسال تاکنون تور گردشگری در این شهرستان نداشتیم گفت: هفته گذشته ۵۵ نفر از پزشکان عراقی در حاشیه همایش فعالان گردشگری عراق در مشهد به میزبانی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی به نیشابور آمده و از جاذبه‌های گردشگری و زیارتی و به خصوص کارگاه‌های فیروزه‌تراشی نیشابور دیدن کردند.
محمد اسماعیل اعتمادی افزود: پس از ۲ هفته از این برنامه جمع دیگری از پزشکان عراقی به نیشابور خواهند آمد و در حال برنامه‌ریزی برای برگزاری این برنامه با همکاری فعالان گردشگری سایر کشورها مانند لبنان، پاکستان، امارات و قطر هستیم.
وی ادامه داد: بالغ بر ۲ هزار فیروزه تراش در نیشابور و زبرخان فعالیت دارند و حدود ۵۰ کارگاه فیروزه تراشی زیر نظر این اداره به صورت رسمی فعالیت دارند ولی این تعداد بسیار بیشتر است.
فیروزه‌تراشان بومی محروم از مواد اولیه
رییس اتحادیه فیروزه‌تراشان شهرستان فیروزه کمبود سنگ خام فیروزه را از مشکلات شاغلان این صنعت دانست و گفت: سنگ خام فیروزه به صورت مستقیم در اختیار فیروزه‌تراشان بومی قرار نمی‌گیرد و باید از طریق واسطه ها و دلالان آن را تامین کنند که برای رفع این مشکل به دنبال اختصاص سهیمه‌ای برای اتحادیه صنف فیروزه تراشان هستیم.
حسین نوروزی افزود: مهم‌ترین مشکل صنف فیروزه‌تراشان تامین مواد اولیه و سنگ خام است که باید از معدن فیروزه تامین شود، استخراج از معدن فیروزه در اختیار شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه با ۳۴۲ سهم قرار دارد و ۲۰ درصد آن به صورت مزایده به فروش می‌رسد و بیشتر آن با قیمت کارشناسی در اختیار سهامداران همین شرکت قرار می‌گیرد که عمده این سهامداران از شهرهای دیگر هستند و روستائیان سهام کمتری دارند.
وی ادامه داد: سود سهامداران شرکت تعاونی توسعه روستایی فیروزه به جای اینکه به صورت نقدی از درآمد حاصل از فروش پرداخت شود با سنگ خام فیروزه که توسط خودشان هم کارشناسی می‌شود پرداخت می‌شود که این مورد قانونی نبوده و به دنبال رفع این مشکل هستیم اما از سوی مسوولان در این زمینه همکاری نمی‌شود.
رییس اتحادیه فیروزه‌تراشان شهرستان فیروزه با بیان اینکه شرکت تعاونی معدن فیروزه ۲ بار در سال مزایده برگزار می‌کند گفت: طی این مزایده ۲ تا سه تن توسط شرکت‌کنندگان در مزایده خریداری شده و مابقی در اختیار سهامداران قرار می‌گیرد و در این مزایده کیسه‌های ۲۰ تا ۱۰۰ کیلویی سنگ خام فیروزه از کیلویی یک میلیون تا ۲۰ میلیون تومان به فروش می‌رسد.
وی افزود: بالغ بر ۶۰۰ کارگاه فیروزه‌تراشی در شهرستان فیروزه وجود دارد که از این تعداد پس از شیوع کرونا حدود ۱۰۰ کارگاه در روستاهای معدن سفلا و علیا فعال بوده و مابقی به حالت تعطیل و نیمه‌تعطیل درآمدند.
نوروزی با بیان اینکه ۸۰ کارگاه دیگر هم در حال کسب پروانه بودند ادامه داد: در هر کدام از این کارگاه‌ها سه تا پنج نفر مشغول کار هستند و از این تعداد حدود یک تا ۲ نفر را بانوان تشکیل می‌دهند که در بخش صیقل سنگ فیروزه فعالیت دارند.
وی گفت: حضور گردشگران خارجی از کشورهای آسیایی و حوزه خلیج فارس در محل معدن فیروزه موجب رونق بازار فیروزه بود که با شیوع کرونا این فرصت از بین رفت و بازار داخلی هم جوابگو نیست.
رییس اتحادیه فیروزه‌تراشان شهرستان فیروزه افزود: تراش سنگ فیروزه در نیشابور و فیروزه انجام می‌شود اما سوار کردن آن بر روی رکاب‌های نقره‌ای بیشتر در مشهد انجام می‌گیرد و تلاش‌های بسیار صورت گرفته تا این بخش را هم در شهرستان فیروزه انجام دهیم و از همین شهرستان انگشتر، گردنبند و دستبندهای فیروزه به شهرهای مشهد، تهران و اصفهان ارسال شود اما فراگرفتن این هنر زمان‌بر بوده و استادکاران این رشته هم به سادگی هنرشان را در اختیار دیگران قرار نمی‌دهند ضمن اینکه دستگاه‌های لازم برای این رشته نیز گران است.
وی با اشاره به لزوم استفاده از دستگاه‌های پیشرفته تراش فیروزه ادامه داد: باید در این خصوص دوره‌های آموزشی از سوی مرکز آموزش فنی و حرفه‌ای برگزار شود تا فیروزه‌تراشان سنتی با شیوه‌های جدید فیروزه تراشی آشنایی پیدا کنند و در شرکت تعاونی صنف فیروزه‌تراشان نیز اقداماتی در این زمینه انجام شده اما با وجود مشکل تامین سنگ خام فیروزه هنوز نتیجه‌ای نگرفته‌ایم.
بوروکراسی اداری مانع ایجاد شهرک تخصصی سنگ‌های قیمتی در فیروزه
مدیرعامل شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه گفت: پیشنهاد ایجاد شهرک تخصصی سنگ‌های قیمتی در فیروزه ۶ سال قبل توسط این شرکت داده شد تا با ایجاد ارزش افزوده در سنگ فیروزه چرخه استخراج تا تولید و تکمیل و عرضه آن به بازار در همین شهرستان کامل شود و از این طریق اقتصاد این شهرستان رونق گیرد ولی این پیشنهاد در چرخه بوروکراسی اداری مانده است.
حامد فضلیانی افزود: این آمادگی از طریق شرکت تعاونی معدن فیروزه برای ایجاد زیرساخت‌های این شهرک وجود دارد اما در نخستین قدم از سوی شرکت شهرک‌های صنعتی با مشکل مواجه شدیم ولی با این حال در صورت رفع این موانع هنوز هم مایل به همکاری هستیم.
وی ادامه داد: کرونا و وضعیت اقتصادی تاثیر بسیار نامطلوب بر صنعت فیروزه داشت و مردم به جای زیورآلات بیشتر به دنبال تامین ضروریات و مایحتاج زندگی هستند و از سوی دیگر پس از شیوع کرونا ورود گردشگران خارجی که خریداران عمده فیروزه هستند قطع شد و شوک بزرگی به اقتصاد فیروزه وارد کرد.
مدیرعامل شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه گفت: امسال هم قیمت فروش سنگ فیروزه در معدن معادل ۶۰ درصد قیمت آن در سال ۱۳۹۸ و پیش از شیوع کرونا بود و در آخرین فروش هم هنوز قیمت فیروزه به سال ۹۸ نرسیده و این در حالی است که تورم، مزد کارگر، استهلاک و هزینه‌های ثابت و متغیر ما طی ۲سال گذشته ۱۰۰ درصد افزایش پیدا کرده است بطوری که قیمت یک مته حفاری که پیش از این ۲۵۰ هزار تومان بود به بیش از یک میلیون و ۵۰۰ هزار تومان رسیده است.
وی با بیان اینکه صادرات سنگ خام فیروزه ممنوع است افزود: پیش از شیوع کرونا سالانه چهار تا پنج مزایده برای فروش سنگ فیروزه در معدن برگزار می‌شد که پس از شیوع کرونا متوقف شد تا اینکه یک ماه قبل نخستین مزایده معدن پس از شیوع کرونا برگزار شد.
فضلیانی ادامه داد: مجوز استخراج ۴۰ تن در سال را داریم که تا ۲۵درصد بالاتر از این مجوز هم می توانیم برداشت کنیم.
وی در باره گلایه فیروزه‌تراشان از کمبود سنگ فیروزه خام که به آنان داده می‌شود گفت: سیاست‌های یک شرکت بخش خصوصی را اعضای هیات مدیره به عنوان نمایندگان سهامداران مشخص می‌کنند و این اختیار را دارند که محصولشان را به نحوی که تصمیم می‌گیرند به فروش برسانند ولی با این حال پارسال به هرکدام از ۳۴۲ سهامدار این شرکت تعاونی ۴۲ کیلوگرم سنگ فیروزه خام تعلق گرفت که آنها هم این سنگ‌ها را در بازار می‌فروشند، مسئله این است که حتی اگر میزان تولید فعلی معدن فیروزه سه برابر شود باز هم کفاف تعداد فیروزه‌تراشانی را که در بازار ایجاد شده نمی‌دهد.
مدیرعامل شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه افزود: باید در نظر داشت که فیروزه یک سنگ قیمتی است که با افزایش حجم آن در بازار قیمتش کاهش می‌یابد و صلاح نیست معدنی را که هفت هزار سال قدمت دارد ظرف ۳۰ سال تمام کنیم در نتیجه مقدار تولید سنگ فیروزه مانند همه سنگ‌های قیمتی کم است و باید تعادلی بین تعداد فیروزه‌تراشان و حجم سنگ خام فیروزه استخراج شده ایجاد شود.
وی ادامه داد: در این زمینه امتیازی برای فیروزه‌تراشان بومی که دارای پروانه کارگاه بوده و سرپرست خانوار هستند قائل شده‌ایم و سالانه حدود ۳۰ کیلوگرم سنگ فیروزه به این افراد داده می‌شود و به بانوان فیروزه‌تراش هم که این شرایط را داشته باشند تعلق می‌گیرد.
فضلیانی گفت: در دهه ۸۰ فیروزه‌تراشی در نیشابور وجود نداشت و سنگ‌خام فیروزه استخراج شده از معدن به مشهد ارسال می‌شد و هیچ سودی از آن نصیب معدن و اهالی منطقه نمی‌شد به همین خاطر سعی کردیم فیروزه‌تراشان محلی را تقویت کنیم و این کار از همان زمان با این هدف شروع شد که نتیجه خوبی هم داشت و در حال‌حاضر بیش از ۵۰۰ فیروزه‌تراش رسمی در شهرستان فیروزه فعالیت دارند و تعداد فیروزه‌تراشان نیشابور و فیروزه بیشتر از مشهد است.
وی افزود: همین تعداد هم تعادل بازار را تحت‌تاثیر قرار می دهد و براساس تجربه‌ای که دارم باعث ایجاد رانت و دلالی در بازار می‌شود و برای ما بهترین حالت فروش به شکل حراج است ولی برای حمایت از فیروزه‌تراشان این کار انجام می‌شود.
صنعت فیروزه روند مهاجرت از روستاها را معکوس کرد
فرماندار فیروزه هم گفت: صنعت فیروزه روند مهاجرت از روستاهای این شهرستان را معکوس کرده و در حال حاضر در روستاهای معدن سفلا و علیا هیچ بیکاری وجود ندارد و در کنار کشاورزی و دامداری بخشی به طور مستقیم در معدن و بخشی هم در حوزه تراش فیروزه و چینش فیروزه از نخاله‌های معدنی مشغول کار هستند.
ابوالفضل حکیم پور افزود: افرادی هم که سالهای قبل از روستا مهاجرت کرده بودند در حال بازگشت هستند بطوری که با مشکل تامین زمین برای متقاضیان ساخت مسکن روبرو هستیم و برای رفع آن باید توسعه در قالب طرح هادی روستایی اجرا شود.
وی ادامه داد: بخش عمده‌ای از مشتریان فیروزه را گردشگران خارجی از عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس تشکیل می دهند و بخشی از آن هم به کشورهای جنوب شرق آسیا صادر می‌شود که به خاطر محدودیت‌های کرونایی و عدم امکان صادرات و ورود گردشگران خارجی اقتصاد صنعت فیروزه به شدت تحت تاثیر قرار گرفته و به همین میزان خرید فیروزه از معدن کاهش یافته است.
فرماندار فیروزه با بیان اینکه استخراج سالانه از معدن فیروزه ۴۵ تُن است گفت: امیدواریم با صدور تدریجی مجوزهای گردشگری و زیارتی و بازگشت اوضاع به حالت عادی دوباره شاهد رونق بازار فیروزه باشیم.
وی افزود: برای تکمیل حلقه تولید تا عرضه به مشتری در داخل شهرستان فیروزه طرحی با همکاری شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه و کمیته امداد این شهرستان در زمینه احداث بازارچه‌ای در مسیر جاده مشهد - تهران و بازارچه دیگری در جوار روستای معدن در دست اجرا بود که با شیوع کرونا این طرح هم متوقف شد.
حکیم پور ادامه داد: طی چند سال گذشته با افزایش کارگاه‌های فیروزه‌تراشی و کارگاه‌های صنایع دستی و جواهر آلاتِ مرتبط با فیروزه در این شهرستان تلاش کردیم ارزش افزوده این سنگ معدنی و بومی را افزایش دهیم و در این چارچوب بالغ بر ۷۰۰ کارگاه خانگی و تجاری و ۲ کارگاه فیروزه‌کوبی که پیش از این در انحصار اصفهان بود در شهرستان فیروزه فعال شده‌اند.
وی گفت: طی چند سال گذشته چینش فیروزه از بین نخاله‌های معدنی برای استفاده در بخش فیروزه‌کوبی به خصوص در بین بانوان خانه‌دار افزایش یافته که از این طریق روزانه ۱۰۰ تا ۱۲۰ هزار تومان درآمدزایی می‌کنند.
فرماندار فیروزه افزود: برای ارتقای تخصص فیروزه‌تراشان دوره‌هایی به صورت رایگان در مرکز فنی و حرفه‌ای در حال برگزاری است و برای درجه‌بندی و شناسنامه‌دار کردن سنگ‌های فیروزه نیز کلینیک تشخیص سنگ‌های مرغوب در پارک علم و فناوری راه‌اندازی شده که البته نیازمند مطالعه بیشتر است.
وی ادامه داد: در سال ۱۳۸۱ معدن فیروزه از طریق شرکت تعاونی توسعه روستایی معدن فیروزه به مدت ۲۵ سال به اهالی روستاهای معدن علیا و سفلا واگذار شد و در اساسنامه این شرکت هم پیش‌بینی نشده که فروش این محصول به چه شکل انجام شود به همین خاطر نحوه فروش سنگ خام فیروزه از معدن با تصمیم هیات مدیره و به شکل مزایده انجام می شود که البته این یک خلاء قانونی است ولی مغایرت قانونی ندارد و در واگذاری بعدی باید نحوه فروش، تعیین قیمت و مشتری پیش‌بینی شود و تنها نظارت دولت بر این معدن در میزان برداشت سالیانه آن و پرداخت حقوق دولت است.
حکیم پور با بیان اینکه امسال ۳۵ میلیارد تومان برای این شهرستان در نظر گرفته شده است گفت: تاکنون ۱۰ درصد این مبلغ تخصیص یافته و تسهیلات ویژه کرونا در فیروزه نداشتیم و این تسهیلات چندان هم برای اصناف و واحدهای آسیب دیده از کرونا جذاب نبود و چند نفری هم که برای دریافت این تسهیلات به نیشابور معرفی شده بودند به علت اندک بودن مبلغ تسهیلات و نحوه بازپرداخت از دزیافت آن منصرف شدند.
مرکز شهرستان ۴۲ هزار نفری فیروزه در ۱۶۲ کیلومتری غرب مشهد قرار دارد.
