با آغاز جنگ‌های ایران و روسیه در اوایل دوره قاجار و شکست‌‌‌های پی در پی، فرسودگی نظام سیاسی اجتماعی کهن ایران و به تبع آن سازمان لشگری آن آشکار شد و از آن پس افرادی چون عباس‌‌‌میرزا نایبالسلطنه، میرزا عیسی معروف به قائم‌مقام و ابوالقاسم فراهانی‌درصدد برآمدند با استخدام مربیان و کارشناسان نظامی اروپایی و استفاده از دانش نظامی آنها در سازمان و تشکیلات لشکری کشور اصلاحات لازم را به عمل آورند. بعد از آنها میرزاتقی‌‌‌خان امیرکبیر با انجام برخی اصلاحات در نحوه آرایش نیروهای پیاده و سواره نظام، تقویت توپخانه، حذف اخذ سیورسات از زارعان، تغییر الگوی سربازگیری، متحدالشکل کردن لباس‌‌‌ها، تاسیس قراول‌خانه و ساخت انواع سلاح و همچنین تاسیس دارالفنون موفق شد تحولی شگرف و اساسی در ارتش ایران به وجود آورد. کامران میرزا نایبالسلطنه فرزند دوم ناصرالدین شاه که برای مدتی وزارت جنگ را بر عهده داشت با تاسیس مدرسه نظام در سال ۱۳۰۳ هجری قمری و استفاده از مستشاران اتریشی در مسیر این اصلاحات گام برداشت.
به‌‌‌طورکلی می‌توان گفت به استثنای دوره ولایت‌عهدی عباس‌‌‌میرزا نایبالسلطنه و ایام صدارت قائم‌مقام‌‌‌ها و امیرکبیر که برای تقویت بنیه نظامی کشور اقدامات تقریبا خوبی انجام شد، در سایر دوره‌‌‌ها تا سقوط سلسله قاجار، سازمان نظامی کشور مانند سایر سازمان‌ها و نهادهای کشوری مورد بی‌‌‌مهری و بی‌‌‌توجهی دولتمردان قاجار قرار گرفت و هرگز اقدامات بنیادی که در پرتو آن ایران بتواند صاحب ارتشی مقتدر، منضبط و منسجم شود، اجرا نشد.
در طول تاریخ، ارتش و قوای نظامی یک کشور همیشه در مقام نیروی دفاعی و یک عامل بازدارنده در برابر تهاجمات خارجی بوده‌اند. هر زمان این قوا از قدرت و توانمندی بالایی برخوردار بود استقلال آن کشور در عرصه جهانی نیز مشهودتر بود. این مساله می‌توانست نتیجه عکس داشته باشد یعنی با ضعف و ازهم‌گسیختگی این قوا، زمینه دخالت دول استعمارگر در آن کشور مهیا می‌شد و امروزه تنها منبعی که می‌تواند این سیر قدرت و ضعف را برای نسل امروز و آینده به صورت شفاف بازگو کند، اسناد هستند، به جهت اینکه در بطن حوادث روزگار خود تولید شده‌اند و هر برگ آن شاهد و گواهی از دوران خود است.
مدیریت امور اسناد و مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها و موزه‌های آستان قدس رضوی مانند برخی از مراکز آرشیوی کشور همچون سازمان اسناد ملی و کاخ گلستان دارای اسناد متنوعی در زمینه امور نظامی و انتظامی کشور مربوط به دوره قاجار است. این اسناد که اغلب خریداری یا اهدایی هستند دربردارنده موضوعاتی مثل نحوه استخدام و به‌کارگیری سربازان، نوع سلاح و تجهیزات، نوع لباس، میزان مواجب، مستمری و سیورسات پرداختی به نظامیان، نمودار تشکیلات پرسنلی فوج‌ها، درجات و مناصب نظامی، وظایف قورخانه، نحوه تدارکات و اعزام نیرو به مناطق جنگی است که هریک به تنهایی می‌تواند موضوع یک مقاله یا یک طرح پژوهشی باشد. ازجمله مجموعه‌های بزرگ نظامی آرشیو مدیریت اسناد می‌توان به مجموعه‌های علم، آصف‌السلطنه و حسن‌زاده اشاره کرد. اسناد خانواده علم مربوط به شرق کشور و خراسان است. این خاندان از زمان امیراسماعیل خزیمه (۱۱۴۴ ق) تا دوره شوکت‌الملک علم (۱۳۲۳ ش) حکمران منطقه قائنات و سیستان بوده‌اند. قسمتی از اسناد این مجموعه مربوط به امور نظامی است که اطلاعات بسیارجالبی درخصوص درگیری نظامیان با اشرار بلوچ و افغان و همچنین فوج‌های نظامی حاضر در آن حوزه دارد. مجموعه اسناد خانواده آصف‌السلطنه که اهدایی بنیاد شهید تهران است مانند خانواده علم، حاوی اطلاعات مفیدی در موضوع تشکیلات قورخانه، مواجب نظامیان و نحوه سربازگیری است. این شخص در سال ۱۳۲۵ ق رئیس قورخانه بوده و به همین واسطه اسناد مرتبط با کار وی در این مجموعه موجود است.
تشکیلات قورخانه هم مانند تشکیلات افواج نظامی بود. یعنی در رأس آن، ارباب مناصب و سپس اصناف صنعتگر و دیگر کارکنان در رده‌های بعد قرار داشت. سرپرستی قورخانه را مقام سرتیپ عهده‌دار بود. نمودار کارکنان قورخانه آذربایجان در سال ۱۲۹۸ ق با توجه به محتوای اسناد مجموعه مذکور به شرح ذیل است:
۱ نفرسرتیپ، ۱ نفرسررشته‌دار، ۴ نفر یاور، ۶ نفر سلطان، ۲ نفر نایب اول، ۸ نفر نایب دوم، ۸ نفر وکیل، ۱ نفر مشرف و ۶۳ نفرصنعتگر و دیگر کارکنان.
قسمت چهارم اسناد، کتابچه‌های دستورالعمل دیوانی و جمع و خرج مربوط به املاک تیولی حوزه آذربایجان است. تیول به زمین‌هایی گفته می‌شد که درآمد و هزینه آن از طرف پادشاه و دولت به اشخاص به خاطر ابراز لیاقت یا به ازای مواجب و حقوق آنها واگذار می‌شد. این رسم از دوره ایلخانان شروع و تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت. این زمین‌ها غالبا در دست صاحب‌منصبان نظامی، تجار، ملاکین و اشخاص متنفذ آذربایجان بود. به این املاک هرساله مالیات دیوانی تعلق می‌گرفت و از محل همین درآمدها بود که دولت می‌توانست مواجب و حقوق نظامیان راپرداخت کند. مکاتبات صورت گرفته در اسناد این قسمت، اطلاعات مفیدی در ارتباط با نحوه اداره املاک، شیوه واگذاری اجاره آنها و شیوه وصول مالیات‌ها و جمع وخرج‌ها می‌دهد. از جمله املاکی که نام آن در اسناد آمده و به اشخاص مختلف واگذارشده بود می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: قریه طاران تیولی میرزا خسرو خوشنویس، قریه قراچه داغ تیولی میرزامحمدعلی مجتهد، قریه سنگ از قراچه داغ تیولی میرحسن خان تفنگدارباشی، زردین سفلی و قراء گرمرود تیولی میرزا رفیع خان مستوفی خاصه سرکار، قریه کردستن سلماس تیولی محمدفتحعلی خان، املاک خالصه دیوان اردبیل تیولی حسنعلی خان سرتیپ افشار و آجودان مخصوص، قریه کلاله تیولی میرزاصادق خان، قراء ساوجبلاع تیولی میرزا احمد قاضی و چلیک مراغه تیولی حاج محمدتاجر. ازجمله اسناد مهم و بااهمیت مجموعه خریداری شده، سواد(رونوشت)فرمان‌های شاه و احکام سپهسالاراعظم در مورد انتصاب اشخاص به سمت‌های نظامی‌گری، ارتقای درجه و اعطای نشان است که به صورت فرد در جزء کتابچه‌های دستورالعمل دیوانی و جمع و خرج‌های نظامی قرار گرفته و دومی صورت اسامی دو گروه ۴نفره از نظامیان است که تحت عنوان قراول محافظت کنسولگری‌های فرانسه و انگلیس را به عهده داشتند.
از مقاله‌ای به قلم مهدی خانی‌زاده، کارشناس ارزشیابی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی
