سی سال گذشت؛ انحلال رسمی اتحاد شوروی با استعفای گورباچف

به گزارش «پارسینه» به نقل از آسوشیتدپرس، مردمی که در شامگاه ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ در میدان سرخ برفی مسکو قدم می‌زدند از دیدن یکی از مهم‌ترین لحظات قرن بیستم شگفت زده شدند: پرچم سرخ شوروی از کرملین پایین کشیده شد و جای آن را پرچم سه رنگ فدراسیون روسیه گرفت.

دقایقی قبل، میخائیل گورباچف، رئیس جمهور شوروی، در یک سخنرانی زنده تلویزیونی خطاب به مردم استعفای خود را اعلام کرد و بر تاریخ ۷۴ ساله اتحاد جماهیر شوروی مهر پایان زد.

گورباچف ​​که اکنون ۹۰ سال دارد، در خاطرات خود به شدت از شکست خود در جلوگیری از سقوط اتحاد جماهیر شوروی ابراز تاسف کرده است: «هنوز متاسفم که نتوانستم کشتی تحت فرمان خود را به آب‌های آرام برسانم، نتوانستم اصلاحات کشور را کامل کنم.»

بحث میان کارشناسان سیاسی تا امروز ادامه دارد که آیا او می‌توانست موقعیت خود را حفظ کند و اتحاد جماهیر شوروی را نجات دهد. برخی ادعا می‌کنند گورباچف، که در سال ۱۹۸۵ به قدرت رسید، اگر همزمان با حفظ کنترل شدیدتر بر نظام سیاسی، قاطعانه‌تر برای نوسازی اقتصاد بیمار تحت کنترل دولت اقدام می‌کرد، می‌توانست از فروپاشی شوروی جلوگیری کند.

دیمیتری ترنین، مدیر مرکز کارنگی مسکو، به آسوشیتدپرس گفت: «فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی یکی از آن لحظاتی در تاریخ بود که غیرقابل تصور بود تا زمانی که دیگر اجتناب ناپذیر شد. اتحاد جماهیر شوروی، شانس درازمدتش هرچه که بود، مقدر نبود که سقوط کند.»

با این حال، تا پاییز ۱۹۹۱، تشدید مشکلات اقتصادی و تلاش‌های جدایی‌طلبانه جمهوری‌های شوروی، فروپاشی را کاملاً قطعی کرده بود. کودتای نافرجام اوت ۱۹۹۱ توسط گارد قدیمی کمونیست، یک کاتالیزور اصلی را فراهم کرد، به طور چشمگیری اقتدار گورباچف ​​را از بین برد و جمهوری‌های شوروی بیشتری را به استقلال طلبی تشویق کرد.

 

در حالی که گورباچف ​​ناامیدانه تلاش می‌کرد تا برای حفظ اتحاد جماهیر شوروی درباره یک «پیمان اتحادیه» جدید بین جمهوری‌ها مذاکره کند، با مقاومت سرسخت رقیب سرسخت خود، رهبر فدراسیون روسیه بوریس یلتسین، که مشتاق تصرف کرملین بود و از حمایت سایر سران مستقل شوروی برخوردار بود، مواجه شد.

در ۸ دسامبر، رهبران روسیه، اوکراین و بلاروس در یک لژ شکار ملاقات کردند و اتحاد جماهیر شوروی را مرده و ایجاد کشور‌های مشترک المنافع را اعلام کردند. دو هفته بعد، هشت جمهوری دیگر اتحاد جماهیر شوروی به اتحاد تازه تاسیس پیوستند و به گورباچف ​​یک انتخاب جدی دادند: کناره گیری یا تلاش برای جلوگیری از تجزیه کشور با زور.

رهبر شوروی این معضل سخت را در خاطرات خود تحلیل کرد و خاطرنشان کرد که دستور دستگیری رهبران جمهوری‌ها می‌توانست به حمام خون میان وفاداران به شوروی در ارتش و سازمان‌های مجری قانون منجر شود.

گورباچف ​​نوشت: «اگر تصمیم می‌گرفتم به بخشی از ساختار‌های مسلح تکیه کنم، به ناچار یک درگیری سیاسی حاد  خونبار و پیامد‌های منفی گسترده ایجاد می‌شد. من نمی‌توانستم این کار را انجام دهم: از خودم بودن دست می‌کشیدم.»

ترنین می‌گوید سخت است تصور این که اگر گورباچف ​​به زور متوسل می‌شد چه اتفاقی می‌افتاد.

او گفت: «ممکن بود حوادث خونینی را در مسکو و سراسر روسیه، شاید در سراسر اتحاد جماهیر شوروی ایجاد شود، یا ممکن بود برخی چیز‌ها را تحکیم کند. اگر تصمیم می‌گرفت از آن مسیر برود... دستش به خون آلوده می‌شد. او باید به نوعی دیکتاتور تبدیل می‌شد.

هنگامی که رهبران روسیه، بلاروس و اوکراین اعلام کردند اتحاد جماهیر شوروی منحل شده است، توجه زیادی به آنچه بر سر ارتش ۴ میلیونی شوروی و زرادخانه‌های هسته‌ای عظیم آن خواهد آمد، نداشتند.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، تلاش دیپلماتیک تحت رهبری ایالات متحده برای متقاعد کردن اوکراین، بلاروس و قزاقستان برای تحویل دادن تسلیحات هسته‌ای اتحاد جماهیر شوروی به روسیه سال‌ها طول کشید و این روند در نهایت در سال ۱۹۹۶ تکمیل شد.

پاول پالاژچنکو، دستیار گورباچف، گفت: «رهبران جمهوری‌هایی که پایان اتحاد جماهیر شوروی را در دسامبر ۱۹۹۱ اعلام کردند، به تمام عواقب کاری که انجام می‌دادند فکر نکردند.»

 

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، که دو دهه حکمرانی او او طولانی‌تر از مجموع دوره تصدی گورباچف ​​و یلتسین است، فروپاشی شوروی را به‌عنوان «بزرگ‌ترین فاجعه ژئوپلیتیک قرن بیستم» توصیف کرده است.

پوتین در مستندی که این ماه از تلویزیون دولتی روسیه پخش شد، گفت: «فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، فروپاشی روسیه تاریخی بود. ما ۴۰ درصد از قلمرو، ظرفیت تولید و جمعیت خود را از دست دادیم. ما یک کشور متفاوت شدیم. آنچه در طول هزار سال ساخته شده بود تا حد زیادی از دست رفت.»

کرملین در سال ۲۰۱۴ به ترسیم مجدد مرز‌های پس از اتحاد جماهیر شوروی اقدام کرد و در پاسخ به برکناری رهبر سابق اوکراین که هوادار مسکو بود، شبه جزیره کریمه اوکراین را ضمیمه کرد و پشت شورشیان جدایی طلب شرق اوکراین را گرفت.

بیش از هفت سال جنگ در مرکز صنعتی شرق اوکراین بیش از ۱۴۰۰۰ نفر کشته بر جای گذاشته است. تنش‌ها در هفته‌های اخیر بر سر تجمع نیرو‌های روسیه در نزدیکی اوکراین شدت گرفته و به ترس غرب از تهاجم دوباره روسیه دامن زده است.

مسکو این موضوع که برای حمله نقشه دارد را رد کرده و شدیداً از ایالات متحده و متحدانش خواسته است که تعهدی الزام‌آور بدهند مبنی بر اینکه ناتو به اوکراین گسترش نخواهد یافت یا در آنجا تسلیحات مستقر نخواهد کرد، اما این درخواست از سوی غرب رد شده است.

رهبر روسیه روز پنجشنبه در بحبوحه تنش‌های فزاینده با غرب، لفاظی‌های خود را سخت‌تر کرد و ولادیمیر لنین، بنیانگذار اتحاد جماهیر شوروی را به دلیل واگذاری زمین‌های روسیه به اوکراین برای «ایجاد کشوری که قبلاً وجود نداشته است» سرزنش کرد.