شیرین برق‌نورد کارگردان و یکی از تهیه‌کنندگان مستند «پنهان» که این روزها همراه با مستند «برندگان» ساخته امید عبدالهی در قالب بسته مستند «پنهان-برندگان» روی پرده سینماهای هنروتجربه است، در گفتگو با ایسنا با اشاره به اینکه ایده ساخت این فیلم جدید است اما موضوع آن یعنی ملیت و ملیت‌گرایی ریشه در زمانی دارد که او به استرالیا مهاجرت کرد، گفت: مواجهه با سرزمین جدید و تاریخی متفاوت از تاریخ کشورم یعنی ایران، فرهنگ جدید و آغاز یک زندگی تازه به عنوان یک مهاجر من را با با پدیده‌ای به اسم ملیت و ارتباطش با هویت آشنا کرد.
وی ادامه داد: از همان زمان به این قضیه پی بردم که ملیت های ما به صورت خودآگاه و ناخودآگاه روی سرنوشت، نحوه نگرش ما به زندگی، رویکرد ما در پیش‌داوری‌ها و پیش‌ذهنیت‌هایی که نسبت به یکدیگر پیدا می‌کنیم، اثرگذار است. زمانی که نقش چیزی به اسم ملیت را در زندگی، سرنوشت و هویت احساس کردم، با خود گفتم که این موضوع اهمیت پژوهش کردن را دارد و می‌توانم با تمرکز روی این موضوع مستند بسازم.
«پنهان» از دل یک پژوهش می‌آید
کارگردان «پنهان» با اشاره به حضورش در یک فرصت مطالعاتی پژوهشی در برلین گفت: زمانی که به انستیتوی هارون فاروکی در برلین برای یک مطالعه پژوهشی دعوت شدم، پژوهش مفصلی روی بحث ملیت انجام دادم. اینکه ملیت‌ها از چه تاریخی و چرا شکل گرفتند و تاثیرشان روی سرنوشت و ذهنیت انسان چه بود. بخشی از پژوهشم تبدیل به پژوهش میدانی که شامل گفتگو کردن با افراد زیادی که آن زمان مقیم برلین بودند، شد. به تدریج امکان ساخت این فیلم برای من فراهم شد. در حقیقت «پنهان» از دل یک پژوهش می‌آید؛ فرآیندی که صرفا قرار بود برای پژوهش انجام شود اما تبدیل به فیلم شد.
برق‌نورد با بیان اینکه اصولا چیزی که در موضوع ملیت او را شگفت‌زده کرده این است که مردم جهان با پدیده‌ای زندگی می‌کنند که اگرچه نقشی در انتخابش نداشته‌اند اما تاثیر بسیار مهمی در زندگی آنها ایفا می‌کند، گفت: پاسخ به این سوالات که ملیت چیست؟، دارای چه ویژگی‌هایی است و چه تاثیری در زندگی ما دارد؟ و چه نقشی در ذهنیت و سرنوشت ما بازی می‌کند؟ برای خود من جذاب بود و باید بگویم تا این لحظه این شانس را داشته‌ام که هر فیلمی که ساخته‌ام در وهله اول پاسخ به سوالات خودم بوده است.
وی ادامه داد: همچنین در این مستند به پرسش‌های دیگری از جمله آنکه چیزی به نام پاسپورت چه نقشی می‌تواند در زندگی ما ایفا کند و چه باری را بر دوش انسان می گذارد پرداخته‌ام.
ملیت با پاسپورت و مرزبندی دیوارها گره خورده است
یکی از تهیه‌کنندگان «پنهان» در جواب به این سوال که چرا فیلمسازان کمتر به سراغ این موضوع می‌روند، عنوان کرد: مساله ملیت برای ما آن قدر بدیهی است که اصلا به ماهیت آن فکر نمی‌کنیم و به عمق آن نمی‌رویم. ما به راحتی آن را می پذیریم در حالی که این موضوع پیشینه تاریخی و سیاسی برای مطالعه دارد و باید درباره آن صحبت شود چراکه ملیت با پاسپورت و مرزبندی دیوارها گره خورده است. من در مستند «پنهان» این مساله را دستاویز قرار دادم تا از دیوارهای پنهان صحبت کنم؛ دیوارهای پنهانی که در همه ما وجود دارد و به ذهنیت‌هایی که ما توسط ملیت‌هایمان بدان رسیده‌ایم، گره خورده است.
شکل روایت مهمترین چالش من در ساخت «پنهان» بود
برق‌نورد با بیان اینکه «پنهان» اولین تجربه فیلمسازی او در خارج از ایران است، اظهار کرد: هم به لحاظ جغرافیایی و هم به لحاظ اجتماعی هیچ شناختی از برلین نداشتم و یکی از مهمترین چالش‌هایم در ساخت این مستند شکل روایت آن بود. من در «پنهان» از دیوار برلین به عنوان باقی مانده یک دیواری که بسیار عینیت داشت و مجسم و قوی بود، کمک گرفتم تا از دیوارهای پنهان تعصب‌گرایی و دیوارهایی که در کهن ذهن‌های ما بدون آنکه بدانیم وجود دارند، صحبت کنم. این روایت‌های کلیشه‌ای از جوامع که با پدیدار شدن ملیت‌ها شکل وسیع‌تر و ابزاری‌تری به خود گرفت بر انسان تحمیل شده و افراد، دیگر نسبت به آنها بی‌تفاوت شده و در ناخودآگاه خود پذیرفته‌اند.
وی ادامه داد: من بدون آنکه چهره افراد را نشان بدهم، صداهایی را ضبط کردم که از تجربه‌های تلخ زندگی‌شان که صرفا به واسطه ملیتی که داشتند و دارند به آنها تحمیل شده است، می‌گویند. این بزرگترین چالش من در هنگام ساخت این مستند بود که ریسک هم داشت.
به گفته کارگردان «پنهان»، این مستند که پروسه تولید آن حدود یک سال و نیم طول کشید، علاوه بر به نمایش گذاشتن یک چشم‌انداز امروزی و آرشیو تاریخی، صداهایی را به گوش مخاطبان می‌رساند که از تاریخ شفاهی خود صحبت و ملی‌گرایی را نقد می‌کنند. در حقیقت با نمایش باقی‌مانده‌های دیواری که قویا در دوره‌ای از تاریخ، نماد جداسازی بود و شنیدن خرده روایت‌های شفاهی افراد مختلف که انتقاد و مخالفت خود را بر اهمیت پاسپورت ها، ملیت ها و ملی‌گرایی بیان می‌کنند سعی در نشان دادن دیوارهای پنهانی که احاطه‌مان کرده‌اند، داشتم.
گفتگو با افراد از فرهنگ‌های مختلف تجربه منحصر به فردی را برایم رقم زد
برق‌نورد درباره پیدا کردن سوژه‌های «پنهان» مطرح کرد: برای پژوهش این مستند، با نویسندگان، هنرمندان، فیلمسازان، پژوهشگران هنر، جامعه‌شناسان و مردم‌شناسان گفتگو کردم. نکته جالب این بود که پژوهش با پروسه ساخت فیلم لینک شد. هر گفتگویی که انجام می‌دادم، افراد من را به آدم‌های دیگری معرفی می‌کردند چراکه موضوع گفتگو برایشان جذاب بود و جای بحث‌های مفصل و متفاوتی داشت.
وی ادامه داد: گفتگو با حدود ۴۰ نفر از فرهنگ‌های مختلف تجربه شگفت‌انگیز و منحصر به فردی را برایم رقم زد. به غیر از افرادی که گردانندگان انستیتو بودند با طیف بسیار گسترده‌ای از افراد گفتگو کردم که نمی‌شناختم و لزوما ایرانی هم نبودند بلکه از کشورهای مختلف با فرهنگ‌های متفاوت بودند.
علاقه‌ای نداشتم فیلمی مشاهده‌گر بسازم
یکی از تهیه‌کنندگان «پنهان» در جواب به این سوال که چرا تمام مصاحبه‌شوندگان تحصیل‌کرده حوزه هنر و پژوهش بودند و با فردی عامی مصاحبه نداشته است، مطرح کرد: برای گفتگو یک ایده داشتم و این نکته برایم حائز اهمیت بود که با افرادی صحبت کنم که نسبت به موضوع مورد بحث یعنی ملیت و ملی‌گرایی، رابطه ملیت و هویت، رابطه ملیت با نقشی که در زندگی بشر امروز ایفا می‌کند دارای نگاهی تحلیلی و انتقادی برگرفته از پژوهش و مطالعه داشته باشند.
برق‌نورد ادامه داد: شاید می‌توانستم سراغ افرادی هم که لزوما به این مساله فکر نکرده بودند، بروم و نظرشان را نسبت به این موضوع و نقش ملیت در زندگی آدم‌ها جویا شوم اما به عمد این کار را نکردم به دلیل آنکه علاقه‌ای نداشتم فیلمی مشاهده‌گر بسازم. موضع من نسبت به چیزی که قصد داشتم آن را بیان کنم نسبتا روشن بود و خواستم از طریق گفتگوها، موضعم را منتقل کنم. برای همین لحن فیلم در نهایت به سمت فیلم مقاله رفت و «پنهان» تبدیل به یک فیلم مقاله مستند شد.
وی تصریح کرد: جالب است بدانید که من با چند نفر از پناهندگان خاورمیانه هم گفتگو کردم اما شکل ساخت گفتگو تغییرکرد چراکه این افراد برای اولین بار با مساله ملیت از زاویه یک نگاه تحلیلی انتقادی مواجه شدند. آنها به شیوه دیگری به پاسپورت، ملیت و نقش آن در زندگی‌شان فکر کرده بودند نه به شیوه‌ای که من با آنها وارد گفتگو می‌شدم. زمانی که تصمیم گرفتم تصویر افراد را نشان ندهم، لحن تحلیلی انتقادی در این فیلم برایم پُررنگ‌تر شد و تصمیم گرفتم گفتگوی این دوستان را کنار بگذارم. در نهایت 12 مصاحبه در این مستند گنجانده شد. مدت زمان گفتگوی من با هر فرد حداقل 45 دقیقه بود اما از گفتگوی هر نفر تنها 1 تا 2 دقیقه استفاده کردم.
علت حضور کمرنگ ایرانی‌ها در «پنهان» چیست؟
کارگردان «پنهان» درباره حضور کمرنگ ایرانی‌ها در این مستند گفت: هنگام کار روی پژوهشی که آن را برعهده گرفته بودم با ۴ نفر ایرانی مواجه شدم و گفتگو کردم اما متاسفانه اکثرشان انگلیسی بلد نبودند و فقط آلمانی و فارسی می‌دانستند. در نهایت گفتگوی یک نفر را مهم دانستم و با اینکه به فارسی صحبت کرده بود، در فیلم گذاشتم. همچنین لزومی ندیدم به دلیل ایرانی بودنم، تعداد بیشتری ایرانی در فیلم بگنجانم. به دلیل حضورم در برلین و نمایش دیوار برلین و تاریخ شکل‌گیری و فروپاشی آن در فیلم، قاعدتا با تعداد بیشتری از آلمانی‌ها صحبت کردم.
با فیلم‌های مصاحبه‌محور موافق نیستم
برق‌نورد درباره به تصویر نکشیدن چهره مصاحبه‌شوندگان بیان کرد: در هیچ یک از آثارم شکل مصاحبه دیده نمی‌شود چراکه اصولا با فیلم‌هایی که مصاحبه‌محور و به اصطلاح معروف در فیلم مستند، کله‌های سخنگو هستند، موافق نیستم و مستند مطلوب من نیست. اصولا از اینکه افراد را روبه‌روی دوربین قرار بدهم و مصاحبه بگیرم، پرهیز می‌کنم. همچنین این مساله برایم مهم بود که افرادی که از آنها استفاده می‌کنم با من احساس راحتی و همچنین به من اعتماد کنند چراکه همواره برایم مهم است صمیمیت به مخاطب منتقل شود.
وی ادامه داد: اوایل ساخت این مستند ۳ یا ۴ گفتگو را در اماکن شلوغ مانند پارک و کافی‌شاپ انجام دادم اما بسیار زود به این مساله پی بردم که این کار اشتباه و بهتر است سوژه‌ها را در مکان خلوت مانند استودیوی خودم و یا آپارتمانشان ببینم تا صدایشان را به خوبی ضبط کنم.
کارگردان «پنهان» با بیان اینکه همیشه قبل از آنکه نسخه نهایی فیلم را ارایه بدهد آن را برای سوژه‌هایش می‌فرستد تا رضایت نهایی را از آنها بگیرد درباره مزیت‌های نمایش ندادن تصویر افراد در این فیلم گفت: از آنجاکه فیلم با پژوهش گره خورده بود، ضبط کردن صدا بدون نمایش چهره افراد این امکان را به من داد تا با تعداد بیشتری از افراد گفتگو کنم، صداهای متفاوت‌تری درباره سوژه‌ای که روی آن دست گذاشته بودم، بشنوم و لحظه‌های بیشتری از آنها را به اشتراک بگذارم. پس تصویر را حذف کردم چراکه نمایش تصویر، فرم فیلم من را محدود می‌کرد و دست من را برای انجام هر چه بیشتر گفتگوها می‌بست.
«پنهان» در نقد ملی‌گرایی است
برق‌نورد درباره اکران «پنهان» در کنار مستند «برندگان» و در قالب یک بسته عنوان کرد: اکران دو مستند در یک بسته با عنوان «پنهان-برندگان» اتفاق خوبی است و ما تاکنون بازخوردهای خوبی گرفته‌ایم چراکه «پنهان» در نقد ملی‌گرایی است و تلاش می‌کند توجه مخاطبان و ذهن آنها را نسبت به موضوع ملیت حساس کند و این پرسش را به وجود آورد که ملیتی که ما داریم به صورت کلی یعنی چه و چه تاثیری در زندگی ما می‌تواند داشته باشد.
وی در پایان خاطرنشان کرد: از سوی دیگر مستند «برندگان» ساخته امید عبدالهی هم از این قاعده مستثنی نیست چراکه درباره مهاجرانی است که در راه مهاجرت، ملیت دیگری را کسب می‌کنند و در آغاز راه این سوال در ذهنشان پدیدار می‌شود که ملیت تاکنون چه نقشی را در زندگی‌شان ایفا کرده است؟ و ملیت جدید قرار است چه نقشی را در زندگی آنها ایفا کند؟ من خوشحالم و فکر می‌کنم قرارگیری این دو مستند در کنار هم تبدیل به مجموعه کاملی نسبت به مفهوم ملیت، ملی گرایی و مهاجرت شده است.
انتهای پیام
