مذاکرات متزلزل هسته ای وارد مرحله خطرناکی شده است/ دور هشتم به شکست می‌انجامد یا پیروزی؟

آیت الله خامنه‌ای در نامه‌ای سرگشاده که یک روز پس از نشست مقامات ایرانی، آمریکایی، اروپایی، روسی و چینی بر سر میز مذاکره در هتل پالاس کوبورگ وین (Vienna’s palatial Palais Coburg Hotel) برای اولین جلسه «کمیسیون مشترک» منتشر شد، شکست آن را حتی در بدو تولد پیش‌بینی کرد. او در نامه‌ای به حسن روحانی، رئیس‌جمهوری وقت، که یکی از حامیان سرسخت توافق بود، واشنگتن را متهم کرد که «خصومت ابدی» علیه جمهوری اسلامی دارد و در عین حال دولت اوباما را به فریب و «دیپلماسی قلدری» متهم کرد.

شش سال بعد، توافق هسته‌ای- برنامه جامع اقدام مشترک - که با نام اختصاری برجام شناخته می شود، به نظر می رسد به طور غیرقابل برگشتی شکسته خورده است. بی اعتمادی بین تهران و واشنگتن عمیق‌تر از همیشه شده است که میراث به جا مانده از تصمیم دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا در سال ۲۰۱۸ برای کنار گذاشتن یک‌جانبه توافق و اعمال صدها تحریم علیه جمهوری اسلامی است، که تهران با تسریع برنامه هسته ای خود به شدت نسبت به آن واکنش نشان داد.

اکنون که ایران در حال غنی‌سازی اورانیوم در بالاترین سطوح خود و سخت‌تر شدن زبان مذاکره از همه طرف‌ها است، کارشناسان هشدار می‌دهند که تا بحران هسته‌ای بعدی - همان چیزی که برجام برای جلوگیری از آن طراحی شده بود - ممکن است چند ماه دیگر فرصت باقی مانده باشد و با توجه به اینکه تندروها که همیشه نسبت به این توافق بدبین بودند و برای اولین بار در یک دهه اخیر کنترل قدرت  دولت را در جمهوری اسلامی ایران در دست دارند و نظری که آیت الله سید علی خامنه ای در سال ۲۰۱۵ بیان کرد، بیش از هر زمان دیگری رویکرد ایران را تحت تاثیر قرارداده است.

حسین شریعتمداری، سردبیر روزنامه کیهان، از تندروهای ایران، می گوید: آمریکا و متحدانش به خوبی می دانند که دوران بلوف های بزرگ و دادن وعده های توخالی تمام شده است.

مذاکره کنندگان بیشتر ماه دسامبر را در مذاکرات وین سپری کردند تا آخرین تلاش ها را برای نجات توافقی که دیپلمات های غربی، آن را بهترین گزینه برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای می دانند، انجام دهند. آنها قبل از توقف مذاکرات در اواسط دسامبر پیشرفت اندکی داشتند و از روز دوشنبه هفته جاری بار دیگر مذاکرات را آغاز کردند.

دور پیشین مذاکرات پس از وقفه ای پنج ماهه و پس از انتخاب ابراهیم رئیسی به ریاست جمهوری ایران، یکی از هم نظران آیت الله خامنه ای است، از سر گرفته شد. انتخابات، پایان دوره روحانی و تثبیت قدرت تندروها بود. اما تقریباً به محض شروع، مقامات آمریکایی و اروپایی، دولت جدید ایران را متهم کردند توافقاتی را که در جریان مذاکرات غیرمستقیم با آمریکا در نیمه اول سال ۲۰۲۱ انجام شده بود نادیده گرفته اند.

مقامات ایرانی اصرار دارند که در احیای برجام جدی هستند و مقصر اصلی عدم پیشرفت مذاکرات را قدرت های آمریکا و اروپایی می دانند. محسن بهاروند، سفیر ایران در لندن می‌گوید: «تفاوت دوران رئیس‌جمهوری روحانی با شرایط کنونی این است که اگر مطمئن نباشند که توافق به طور کامل اجرا می‌شود، بعید می دانم به توافقی برسند. ما تهدیدها را نمی پذیریم....اگر پنجره در حال بسته شدن است، پس بگذار بسته شود.»

'بمب ساعتی چندگانه'

از منظر دولت ایران، سوء‌ظن و بی‌اعتمادی اولیه آیت الله خامنه‌ای با تصمیم ترامپ برای راه‌اندازی کمپین «فشار حداکثری» خود علیه جمهوری، حتی زمانی که تهران به توافق پایبند بود، اثبات شد. تحلیلگران می گویند که آیت الله خامنه ای - که در مورد تمام تصمیمات کلیدی جمهوری اسلامی حرف آخر را می زند – پس از یک فرصت سوزی، اجازه نخواهد داد که تاریخ تکرار شود.

اما در واشنگتن، بایدن باید مسیر حساس خود را برای دستیابی به توافقی طی کند که او را قادر می‌سازد به قول انتخاباتی خود مبنی بر بازگشت ایالات متحده به توافق و لغو بسیاری از تحریم‌ها علیه ایران در صورت پایبندی کامل ایران به توافق، عمل کند، در حالی که نسبت به آنچه که به توافق رسیده است، چندان خوشبین نیست. تشکیلات سیاسی ایالات متحده، ایران را یک کشور سرکش می‌دانند.

میانجیگران بین این دو دشمن اتحادیه اروپا، آلمان، فرانسه و بریتانیا هستند که به توافق پایبند مانده و با کمپین «فشار حداکثری» ترامپ مخالفت کردند. اما این نگرانی وجود دارد که شکاف بین کشور ها آنقدر زیاد شده باشد که نتوان راهی برای دستیابی به توافق مجدد پیدا کرد . 

به همین دلیل است که دیپلمات‌ها و کارشناسان هشدار می‌دهند که فضا برای سازش از سوی هر دو طرف به ماه‌ها، بلکه هفته‌ها محدود شده است. یک اقدام می تواند «کمتر در برابر کمتر» باشد که بر اساس آن ایران موافقت می کند فعالیت هسته ای خود را در سطوح فعلی در ازای برخی منافع اقتصادی متوقف کند. اما اگر چنین توافقی منعقد می‌شد - ایران تاکنون این احتمال را رد کرده و اصرار دارد که فقط همان برجام باید احیا شود – که ممکن است مذاکرات را با مشکلات جدی تری مواجه سازد.

صنم وکیل، کارشناس ایران در اندیشکده چتم هاوس می گوید: «این به همه زمان می دهد، اما ما روی بمب های ساعتی متعددی نشسته ایم و اگر این به سرعت مهار نشود، به سمت یک بحران بزرگ پیشتر خواهیم رفت.

اگر دیپلماسی شکست بخورد، ایالات متحده و متحدانش گزینه های دیگری دارند. آنها می توانند در نشست بعدی هیات مدیره آژانس بین المللی انرژی اتمی، ناظر هسته ای، که در ماه مارس است، به دنبال راه حلی برای سانسور و تحریم ایران باشند. پس از آن نوبت به شورای امنیت سازمان ملل می رسد که تصمیم بگیرد چه اقدامی در قبال آن انجام دهد.

گزینه دیگر این است که یکی از اعضای شورای امنیت - عضوی که طرف توافق امضا شده توسط ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، آلمان، چین و روسیه است - تحریم‌های بین‌المللی «پاسکاری شده» را که پس از اجرای توافق، با اعلام عدم پایبندی ایران به قوانین شورای امنیت مورد بحث قرار گرفته، مسدود کند و این در صورتی است که همه اعضای شورا یک قطعنامه را رد کنند.

این امر مشروعیت بین‌المللی را برای بازگشت  به کمپین فشار حداکثری ترامپ فراهم می‌کند که پس از ترور سردار قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس ایران در ژانویه ۲۰۲۰، ایالات متحده و ایران را به آستانه جنگ سوق داد. این همچنین نشان دهنده آخرین ناقوس مرگ برای توافقی است که به مدت سال ها مذاکرات پر پیچ و خم مهر و موم شده و خطر شعله ور شدن مجدد تنش ها در سراسر خاورمیانه به طول انجامید.

علی واعظ، تحلیلگر اندیشکده گروه بحران، می‌گوید که گزینه‌های غرب از «غیرجذاب تا کاملاً زشت» متغیر است.

او می افزاید: اگر دیپلماسی شکست بخورد و آمریکا مسیر خود را تغییر دهد، ایرانی ها احتمالا آستین های خود را بالا می زنند و نسبت به تشدید خصومت ها در منطقه هشدار می دهد.

واعظ می‌گوید: «با درس‌هایی که از افغانستان آموخته‌ایم، فکر می‌کنم ایرانی‌ها بر این باورند که آستانه تحمل آمریکا بسیار پایین است؛ در آن سناریو، شما می توانید یک منطقه پر از هرج و مرج داشته باشید که از مرزهای افغانستان تا اسرائیل امتداد دارد.»

در دوران ریاست جمهوری ترامپ، تهران با استفاده از نیروهای نیابتی منطقه و سپاه پاسداران جمهوری اسلامی برای حمله به نیروهای آمریکایی در عراق، خصومت آمریکایی ها را تلافی کرد و متهم به خرابکاری در نفتکش ها در خلیج فارس و حملات موشکی و پهپادی علیه زیرساخت های نفتی در عربستان سعودی شد.

یک تحلیلگر ایرانی می گوید در صورت اعمال مجدد تحریم های سازمان ملل، تهران می تواند به سمت غنی سازی اورانیوم از سطح خلوص فعلی ۶۰ درصد به ۹۰ درصد یعنی سطح درجه تسلیحات حرکت کند. او هشدار داد که ما همچنین می توانیم از معاهده منع گسترش سلاح های هسته ای (NPT) خارج شود.

این تحلیلگر می گوید: «ایرانی ها باید اهرم فشار خود را افزایش دهند. ایران واقعاً هیچ اهرم فشاری جز ظرفیت غنی سازی هسته ایش روی میز ندارد.

۱۸ اکتبر ۲۰۱۵

ایران، ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه، آلمان، روسیه و چین به طور رسمی توافق هسته‌ای را تصویب می‌کنند که منجر به محدود کردن فعالیت‌های اتمی تهران در مقابل لغو بسیاری از تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی می‌شود.

۸ می ۲۰۱۸

دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا اعلام کرد که به طور رسمی آمریکا را از توافق هسته‌ای خارج می‌کند و دولت او تحریم‌ها علیه ایران را آغاز می‌کند.

۸ می ۲۰۱۹

ایران اعلام می کند که دیگر محدود به فعالیت هسته ای خود تحت برجام نخواهد بود و شروع به افزایش فعالیت های خود می کند.

۱۳ ژوئن ۲۰۱۹

ایران متهم به خرابکاری در نفتکش ها در خلیج فارس می‌شود.

۲۰ ژوئن ۲۰۱۹

ایران پهپاد آمریکایی را با تشدید تنش ها سرنگون کرد.

۱۴ سپتامبر ۲۰۱۹

ایران متهم است که حمله موشکی و پهپادی به زیرساخت‌های نفتی در عربستان سعودی را سازماندهی کرده و نیمی از تولید نفت خام این کشور را به طور موقت از بین برده است.

۳ ژانویه ۲۰۲۰

ترامپ دستور حمله هواپیمای بدون سرنشین را صادر کرد که منجر به ترور سردار قاسم سلیمانی، قدرتمندترین فرمانده نظامی ایران در بغداد شد. چند روز پس از آن، ایران با شلیک ده‌ها موشک به پایگاه ارتش عراق که میزبان نیروهای آمریکایی است، تلافی می‌کند.

آوریل- ژوئن ۲۰۲۱

دولت بایدن شش دور غیرمستقیم مذاکره با ایران با میانجیگری اتحادیه اروپا در وین برگزار می کند که هدف آن احیای توافق هسته ای است.

۱۸ ژوئن ۲۰۲۱

ابراهیم رئیسی از اصولگرایان و محافظه کاران ایرانی، برنده انتخابات ریاست جمهوری ایران می‌شود.

۲۹ نوامبر ۲۰۲۱

ایران و آمریکا مذاکرات غیرمستقیم بر سر توافق هسته ای را در وین از سر گرفتند.

مدت زمانی که تهران برای انباشت اورانیوم بسیار غنی شده کافی برای یک بمب هسته ای نیاز دارد، از یک سال یعنی در زمانی که برجام به طور کامل اجرا شد، به حدود یک ماه کاهش یافته است. اگرچه کارشناسان می گویند ساخت سلاح هسته ای یا وسایل دیگر توسط ایران زمان بیشتری می برد.

رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، می‌گوید آژانس «هیچ اطلاعاتی مبنی بر اینکه ایران برنامه تسلیحات هسته‌ای دارد یا فعالیتی که منجر به تولید سلاح‌های هسته‌ای شود» ندارد.

اما هرچه زمان تنفس کوتاه‌تر شود، خطر اقدامات پیشگیرانه آمریکا یا اسرائیل برای حمله به تاسیسات هسته‌ای ایران بیشتر می‌شود. فرماندهان آمریکایی قبلاً هشدار داده‌اند که ایالات متحده طیف گسترده‌ای از گزینه‌های نظامی را برای بازدارندگی ایران در اختیار دارد. اسرائیل به ارتش خود دستور داده است که برای حملات احتمالی علیه این کشور آماده شوند.

یک مقام ارشد آمریکایی می گوید بایدن معتقد است دیپلماسی بهترین راه برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته ای است. اما این مقام می افزاید که «با توجه به پیشرفت های مداوم در برنامه های هسته ای ایران». . . رئیس جمهور از ما خواسته است که در صورت شکست دیپلماسی آماده باشیم و باید به گزینه های دیگر روی بیاوریم.

یک دیپلمات غربی می گوید که ایالات متحده و ایران، سابقه مدیریت این بحران ها را دارند، زیرا هر دو طرف به دنبال اجتناب از جنگ تمام عیار هستند. اما تفاوت امروز در مقیاس توسعه هسته ای ایران است و نتیجه مذاکرات هر چه که باشد، تحقیق و توسعه تهران در دو سال گذشته قابل برگشت نیست.

سر جان ساورز، رئیس سابق آژانس اطلاعاتی MI۶ بریتانیا، می‌گوید «ترجیح بسیار قوی» بایدن عدم اقدام نظامی است. اما، او می‌گوید، «مگر آنکه برای هر شرایطی آمادگی داشته باشند و بدانند که ایرانی‌ها به پیشروی خود ادامه نخواهند داد.»

«در حالی که بدون توافق هسته‌ای پیش می‌رویم، ایرانی‌ها قصد دارند در مذاکرات پیشروی داشته باشند اما هرگز حرکتی دراماتیک نداشته‌اند که این را به یک ماجرای واقعی تبدیل کند. ساورز می‌افزاید، اما آمریکایی‌ها متوجهند که تحت تحریم‌های ترامپ به بالاترین سطوح فشار رسیده اند و دیگر اهرم فشار قدرتمندی از طریق تحریم ندارند و تنها جایگزین واقعی، حمله نظامی دقیق است. اما شما واقعاً نمی‌دانید که برای حذف تمام اجزای نظامی یک برنامه هسته‌ای باید به چه چیزی حمله کنید.»

ایران برای چندین دهه جاه طلبی های هسته ای داشته است. در سال ۱۹۷۰، NPT را تصویب کرد و چهار سال بعد ، شاه با حمایت ایالات متحده یک آژانس انرژی اتمی تأسیس کرد و از برنامه‌های خود برای ساخت راکتورهای هسته‌ای رونمایی کرد. پس از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹، رهبران ایران همچنان برنامه اتمی خود را دنبال می‌کردند و اصرار داشتند که این برنامه فقط برای اهداف غیرنظامی بود - همانطور که امروز ادعا می کنند.

با افزایش نگرانی های بین المللی در مورد نیات جمهوری اسلامی، تهران در سال ۲۰۰۴ موافقت کرد که تمامی فعالیت های مرتبط با غنی سازی را پس از گفتگو با قدرت های اروپایی متوقف کند. اما این توافق به دلیل امتناع واشنگتن از پذیرش انجام هرگونه فعالیت هسته ای توسط ایران محکوم شد. انتخاب رئیس جمهوری تندرو با نام محمود احمدی نژاد در سال  ۲۰۰۵ نیز منجر به وخامت بیشتر روابط با غرب شد.

اما دو عامل اوضاع را تغییر داد: تصمیم باراک اوباما، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا برای تغییر موضع واشنگتن به پذیرش اینکه ایران می‌تواند تا زمانی که به دنبال بمب هسته‌ای نیست، فعالیت‌های هسته‌ای انجام دهد، و انتخاب روحانی در سال ۲۰۱۳.

رئیس‌جمهور ایران که یک عمل‌گرا بود، اعتبار خود را در برجام به خطر انداخت و آن را وسیله‌ای برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی و تعامل آزمایشی با غرب می‌دانست. برای اوباما این مسلما بزرگترین قمار سیاست خارجی او بود: بسیاری از تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران در ازای محدود کردن فعالیت‌های هسته‌ای‌اش توسط تهران برداشته شد.

پس از اجرای برجام در سال ۲۰۱۶، تورم سرسام آور ایران به تورم تک رقمی کاهش یافت، صادرات نفت خام این کشور از ۱.۴ میلیون بشکه در روز به ۲.۱ بشکه در روز در سال بعد رسید و شرکت های غربی به فرصت های سرمایه گذاری در کشور غنی از منابع با جمعیت ۸۵ میلیون نفری چشم دوختند. ایرباس و بوئینگ مجوز فروش هواپیما به ایران را دریافت کردند. شرکت توتال قراردادهای گازی را برنده شد؛ رنو ، نیسان و پژو سرمایه گذاری مشترک با خودروسازان ایرانی را تضمین کردند.

اما در تهران، ناامیدی‌ها تشدید شد زیرا جمهوری اسلامی هرگز از مزایای اقتصادی کاملی که انتظار داشت برخوردار نشد، زیرا تحریم‌های جداگانه مرتبط با حقوق بشر و تروریسم باقی ماندند. این بدان معنا بود که بسیاری از شرکت‌ها و بانک‌های خارجی نسبت به انجام تجارت در ایران محتاط بودند. سپس ترامپ تمام تلاش خود را برای فروپاشی برجام انجام داد، اقتصاد ایران را به شدت تحت فشار قرار داد و کل توافق را تنها ۱۸ ماه پس از اجرای آن از بین برد.

تهران در این توافق باقی ماند، اما برنامه هسته ای خود را به شدت گسترش داد. سانتریفیوژهای پیشرفته را توسعه داده و در حال غنی سازی اورانیوم بسیار بالاتر از ۳.۶۷ درصد توافق شده در برجام است و ذخایر اورانیوم غنی شده آن بیش از ۱۱ برابر سقف ۳۰۰ کیلوگرم توافق شده است.

پس از انتخاب بایدن، در شش دور مذاکرات در وین در نیمه اول سال ۲۰۲۱ برای احیای توافق، پیشرفت هایی حاصل شد. اما پس از انتخاب رئیسی، مذاکرات به بن بست خورد و با حضور تیم جدیدی از مذاکره کنندگان ، موضع تهران سخت تر شد.

هنگامی که تیم رئیسی در نهایت پای میز مذاکره نشستند، پیشنهادات جدیدی ارائه و خواسته هایی را تکرار کردند که کارشناسان می گویند، اگرچه قابل درک است، اما برآورده کردن آن برای واشنگتن غیرممکن است: تضمینی که هیچ یک از دولت های آینده ایالات متحده به طور یکجانبه از توافق خارج نخواهد شد و همه تحریم ها برداشته می شود. فعالیت‌های اقتصادی، نه فقط آن‌هایی که ترامپ تحریم کرده بود، قبل از اینکه تهران دستاوردهای هسته‌ای خود را تغییر دهد، برداشته شود.

زمانی که ایرانی‌ها مذاکرات را در اواسط دسامبر متوقف کردند، دیپلمات‌های اروپایی هشدار دادند که با وجود برخی پیشرفت‌های «فنی» «ما به سرعت در حال رسیدن به پایان راه مذاکرات هستیم».

کلسی داونپورت، در انجمن کنترل تسلیحات، یک سازمان غیرحزبی مستقر در ایالات متحده، می‌گوید خطر این است که تهران اهرم فشار خود را اشتباه محاسبه کند و در حالی لحظه به لحظه به تولید بمب نزدیک می‌شود که واشنگتن «مجبور می‌شود درباره اینکه آیا توافق هسته‌ای می‌تواند حاصل شود یا نه. به نتیجه برسد.»

آمریکا و ایران پس از ترور سردار قاسم سلیمانی در حمله پهپادی آمریکا در ژانویه ۲۰۲۰ به وقوع جنگ نزدیک شدند.

او می گوید: «من فکر نمی‌کنم ایران علاقه‌ای به دستیابی به بمب داشته باشد.... این بیشتر در مورد حفظ احتمالات و باز نگه داشتن گزینه ها است.»

به گفته تحلیلگران ایرانی، موضع تهران تا حدی بازتاب این باور در میان تندروها است که آنها با موفقیت کمپین «فشار حداکثری» ترامپ را پشت سر گذاشتند، حتی اگر هزینه اقتصادی هنگفتی برای دولت و شهروندانش داشته باشد.

مقامات رژیم با افتخار از «اقتصاد مقاومتی» صحبت می‌کنند که در آن جمهوری - که دهه‌ها تحریم را تحمل کرده است - بر تولید داخلی و تقویت تجارت غیرنفتی با کشورهای همسایه تمرکز کرده است. این امر عزم تندروها را تقویت کرد که اگر نتوانند بر اساس شرایط خود به توافق برسند، جمهوری اسلامی زنده خواهد ماند، حتی اگر تحریم ها تشدید شوند.

سعید لیلاز، اقتصاددان ایرانی می‌گوید: «تا زمانی که بایدن در هر ۵۰ متر یک سرباز در امتداد مرزهای ایران قرار ندهد، نمی‌توان اقتصاد ایران را رصد کرد.» اقتصاد زیرزمینی ایران بین ۳۰ تا ۵۰ درصد تولید ناخالص داخلی را تشکیل می دهد که بسیار قابل توجه است. 

اینکه آیا بقایایی از برجام باقی می ماند یا نه، به شدت متکی بر متقاعد کردن رهبر معظم انقلاب است که ایالات متحده به برجام پایبند خواهد ماند.

محمدصادق جوادی حصار، سیاستمدار اصلاح‌طلب، می‌گوید: «آیت الله خامنه‌ای می‌داند که افکار عمومی ایران راهی برای خروج از این بحران می‌خواهد، اما به تجربه نیز می‌داند که آمریکایی‌ها با یک توافق بین‌المللی چگونه رفتار می‌کنند. این یک سوال مشروع است که از آقای آمریکا بپرسیم: «چگونه می‌توانیم اطمینان داشته باشیم که وقتی جمهوری‌خواهان می‌گویند که یک توافق را پاره می‌کنند، دیگر از آن خارج نمی‌شوید؟» چرا ایران باید توافقی را امضا کند که قرار است تنها در ثانیه‌ای از بین برود؟'