موضوع آب به حدی مهم است که بسیاری از دستگاهها و مدیران کشور برای جبران کمبود آن تصمیم‌هایی گرفته و تلاش دارند به نحوی از مشکلات آن بکاهند ولی باید گفت که با وجود درگیری اکثر نقاط کشور با معضل بی‌آبی یا کم‌آبی، به نظر می‌رسد هنوز تصمیم‌گیری مناسب و برنامه‌ریزی فراگیری برای غلبه بر این وضعیت صورت نگرفته و بر این اساس می توان مدیریت آب در کشور را بحرانی دانست.
از صرفه جویی در مصرف آب و کاشت محصولات کم‌آب‌بر گرفته تا کشت فراسرزمینی محصولات کشاورزی از جمله تدابیری بوده است که در سالهای اخیر حرف از آن به میان آمده است اما گویا هیچکدام به عنوان رویکرد اصلی و راهبردی به اجرا درنیامده است.
رییس هیات مدیره و مدیرعامل شرکت مهندسی مشاور طوس آب در این خصوص گفت: آب عنصری حیات‌بخش در زندگی انسان‌ها است و زمانی که قطرات باران به عنوان منبع آب از ابرها جدا می‌شود باعث پاکیزگی هوا می‌شود و نقش پاک کننده دارد، سپس با حل کردن عناصر معدنی باعث می‌شود تا مواد عالی به گیاهان نیز برسد.
دکتر سعید نی‌ریزی افزود: آب هیچ وقت آلوده باقی نمی ماند و زمانی که آلودگی به آن وارد شود، با تبخیر شدن آب، همان آلودگی است که بر زمین باقی می‌ماند و آب به چرخه طبیعی خود باز می‌گردد.
وی ادامه داد: آب توان ایجاد انرژی دارد که در حمل و نقل دریایی می توان نقش موثر آن را دید و حتی بسیاری از گیاهان، با جا به جا شدن بذر آن توسط آب به سایر نقاط رسیده اند ولی نکته مهمی که فراموش شده این است که در هر مرحله‌ای از چرخه آب، شیوه مدیریت آن متفاوت است.
تغییر واژگان
دانش استفاده از آب به صورت آکادمیک، با تحصیل دانشجویان و محققان این حوزه در خارج از کشور به ایران آمده است و از آنجا که بسیاری از این افراد در کشورهای اروپایی تحصیل و منابع علمی آنجا را مطالعه کرده‌اند، همان مسیر را در ایران، با وجود اقلیم متفاوت آن با اروپا پی گرفته اند، از سوی دیگر برخی از مدیران و مسوولان تصمیم ساز نیز بدون شناخت و درک درستی از واژگان این حوزه، در سخنان خود اصطلاح های علمی آن را به کار برده‌اند.
این کارشناس حوزه آب عنوان کرد: متأسفانه به واسطه اینکه بسیاری از مطالب علمی این حوزه از زبان‌های دیگر به فارسی ترجمه شده است، جابجایی بین معانی آن باعث شده است تا مسوولان واژگان‌ها را به‌درستی در بیانات خود استفاده نکنند و همین باعث ایجاد سوءتفاهم‌هایی در مدیریت آب شده است.
نی ریزی گفت: "برداشت"، "مصرف" و یا "استفاده" از آب، تفاوت‌های معنایی بسیاری با هم دارند و برهمین اساس تاکنون به دلیل استفاده اشتباه از واژگان، راه را اشتباه پیموده‌ایم. مصرف آب، به معنی تبدیل آن از حالت مایع به بخار است که ممکن است سودمند و یا غیرسودمند باشد و در نهایت بازگشتی ندارد. استفاده از آب نیز به منظور انجام شستشو، جابه جایی مواد، تولید انرژی و در نهایت، نفوذ آن به زمین کشاورزی است که در طبیعت وجود دارد و تجدیدپذیر است.
نی‌ریزی اضافه کرد: آبی که مصرف نمی‌شود قابل بازیافت است و از سوی دیگر مقداری از آب که تبخیر و یا توسط گیاهان هرز استفاده می‌شود به عنوان تلفات آب غیرسودمند شمرده شده و غیرقابل بازیافت است.
وی با اشاره به اینکه نوع مصرف آب با بحران همراه شده است، گفت: در اصل باید تحولی در شناخت خود از این موضوع ایجاد کنیم و تا شناخت ما ضعیف باشد و سیاست اجرایی درستی اتخاذ نشود به نتیجه‌ای دست پیدا نخواهیم کرد.
این کارشناس حوزه آب افزود: عده ای از تصمیم سازان فکر می‌کنند با آب کمتر می‌توان محصول بیشتری به دست‌آورد و حال آنکه تولید محصول با مصرف آب رابطه‌ای خطی دارد. به همین دلیل فکر کردیم برای افزایش راندمان تولید در کشاورزی باید به کشاورز یارانه داد تا او از آبیاری قطره‌ای استفاده کند و حال آنکه این خود باعث افزایش مصرف آب حتی از نوع آبیاری سطحی است.
وی با اشاره به موضوع تصفیه آب فاضلاب به عنوان یکی دیگر از تصمیم های اشتباه مدیریتی ادامه داد: تصفیه آب، آب جدیدی ایجاد نمی‌کند، فقط آبی که وجود دارد به مسیری دیگر هدایت می‌شود زیرا ما ورشکسته سیاستگذاری در موضوع آب هستیم و حال آنکه باید اول آب شرب، سپس آنچه مورد نیاز محیط زیست است تامین شود و سپس نیاز بخش کشاورزی در نظر گرفته شود.
نی‌ریزی عنوان کرد: به عنوان مثال برای مدیریت آب، ساخت سد مورد توجه قرار می‌گیرد ولی نکته مهم این است که ساخت سد اگرچه اهمیت دارد ولی ساخت آن در جغرافیا و محیط اشتباه، باعث ایجاد چالش می شود، سدسازی در ذات خود مشکلی ندارد ولی وقتی بدون نگرش سد ساخته می‌شود چالش‌زا خواهد بود زیرا مطالعات ضعیف گذشته اکنون باعث مشکلاتی در این موضوع شده است.
اغتشاش در مفاهیم
موضوع آب دارای چنان اهمیتی است که جان آدمیان به آن وابسته است و حتی شکل گیری تمدن‌های باستانی نیز همگی در نقاطی بوده است که به آب دسترسی داشته اند. اکنون نیز اهمیت داشتن و استفاده از آب به قدری بالا است که مدیران کشوری در تصمیم سازی های خود اهمیت آن را بسیار بالا می‌دانند.
از سوی دیگر وقتی مدیران مفاهیم این حوزه را به درستی متوجه نشوند دچار اغتشاش ذهنی می شوند و مفاهیم به درستی منتقل نمی‌شود.
عضو هیات علمی گروه علوم و مهندسی آب دانشکده کشاورزی دانشگاه فردوسی گفت: در حوزه آب مباحث متعددی بیان می‌شود و از سوی دیگر عدم تفکیک بین مباحث سیاست کلان با مدیریت اجرایی باعث عدم درک موضوع می‌شود.
دکتر کامران داوری افزود: گاه شاهد حضور برخی افراد در حوزه های مدیریتی هستیم که در مسیر اجرا با نگاه جزیی نگر به آب نگریسته اند. موضوع مهم این است که هر فردی باید در اندازه مقیاس خود به بیان سیاست و مدیریت بپردازد، زیرا مدیریت یک منطقه با مدیریت یک زمین کشاورزی در موضوع آب متفاوت است و این عدم مقیاس مناسب باعث انتخاب سیاست های اشتباه شده است.
وی اضافه کرد: کشاورز، به دنبال منفعت خود در مزرعه است و کمتر به موضوع گرم شدن زمین فکر می‌کند از سوی دیگر دخالت بی حد دولت در موضوع آب، باعث عدم توجه به ظرفیت‌های محلی و نتیجتا به وضع موجود منجر شده است، حال اگر برای حل این موضوع از ظرفیت مشارکت جوامع محلی در حوزه‌های آب استفاده شود، امکان رسیدن به نتیجه درست فراهم خواهد بود به عبارتی همه مسائل مرتبط با آب، در تهران قابل حل و فصل نیست.
وی ادامه داد: به نظر می‌رسد در مدیریت نرم دچار مشکل هستیم ولی در قسمت سخت‌افزار تجربه‌های خوبی شکل گرفته است به همین دلیل وقتی دولت‌ها بدون مشارکت با همه ذینفعان تصمیمی اتخاذ می‌کنند، حوزه های کوچک دچار مشکل می‌شوند و به نظر می‌رسد اجرای تصمیم های کلان باید قابلیت تفویض به حوزه های کوچکتر برای استفاده باشد زیرا افراد محلی با شناختی که از ظرفیت محلی خود دارند به حال خودشان دلسوزتر هستند.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: بازخوانی روشهای مدیریتی گذشته نباید با هدف پیدا کردن مقصر باشد بلکه باید به دنبال اصلاح روش موجود بود تا دنیای واقعی بر اساس معیشت و منفعت شکل گیرد و بر این اساس، سیستم نباید منفعت را محدود کند.
تهدید و فرصت در بحران
وقتی انسان در شرایط از دست دادن چیزی قرار می‌گیرد تازه به اهمیت وجود آن پی می‌برد. موضوع آب نیز از این دست است زیرا اکنون که با کمبود آب رو به رو شده‌ایم به اهمیت وجود آن بیش از گذشته پی برده ایم.
عضو هیات علمی گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده منابع طبیعی و محیط زیست دانشگاه فردوسی در این خصوص گفت: خاصیت بحران، در وجود داشتن آن است و افرادی که توانسته اند از دایره بحران خارج شوند باعث پیشرفت علم شده اند، بر همین اساس بحران با وجود اینکه تهدید است خود می تواند فرصتی ایجاد کند.
دکتر مهدی کلاهی افزود: شکل گیری بحران کوتاه مدت، ولی فراگیری آن گسترده است و برای رفع آن به تجمیع نیروها نیاز است.
وی ادامه داد: بحران به ما می‌گوید که نتوانسته‌ایم کار خود را به خوبی انجام دهیم و بر همین اساس، بحران اهداف را تهدید می‌کند.
این استاد دانشگاه اظهار کرد: عامل ایجاد بحران نسبی است و هر کس متناسب با منافع خود به آن می‌نگرد بر همین اساس نباید انتظار داشت که بحران‌ها به صورت دستوری اصلاح شوند.
او گفت: ما بحران مدیریت نداریم بلکه بحران تفکر داریم و سیاستمداران بر اساس تفکر خود تصمیم گیری و عمل می‌کنند و به همین دلیل بحران تفکر آسیب زننده است.
کلاهی افزود: کشور ما توان داشتن کشاورزی و صنعت را ندارد ولی ما می توانیم از توان و خدمات نخبگان و دانشی که دارند، ثروت تولید کنیم.
وی عنوان کرد: برای موضوعات محیط زیستی اصلاً پیوستی تهیه نشده است و این خود نشان از وجود چالش در حوزه مدیریتی ما دارد.
عضو هیات علمی دانشگاه فردوسی اظهار کرد: چند سالی است که شعار مدیریت آب مطرح شده است ولی حتی از ظرفیت تعامل بین‌المللی برای یافتن راه های نوین مدیریت آن استفاده نشده است زیرا تا تعاملات بیشتر نشود متوجه نمی‌شویم دانش چیست که بخواهیم از آن استفاده کنیم.
کلاهی با اشاره به اینکه ما اصولا مدیریت را علم نمی‌دانیم، گفت: هر شرکت یک مرکز توسعه برای خود دارد و اگر دولت را یک شرکت در نظر بگیریم، مسیر توسعه آن در درون دانشگاه شکل می‌گیرد و حال آنکه اکنون بسیاری از موسسه‌های اجرایی خود به دنبال ایجاد پژوهشکده هستند تا به جای ارجاع مسایل به دانشگاه، آن را به پژوهشکده‌های خود ارسال کنند.
این استاد دانشگاه افزود: جریان توسعه دانش در کشور ما خوب پیش نرفته است و دولت ها نتوانسته اند از ظرفیت دانشگاه ها به عنوان اتاق فکر استفاده کنند و به نظر می‌رسد اگر موضوع آب را به دانشگاه ها بسپارند می توان، بهترین تصمیم گیری را از سوی دانشگاه برای اجرا توسط دولت به دست‌آورد.
