به گزارش اقتصادنیوز به نقل از اکوایران، ایران در مذاکرات احیای برجام در وین، به دنبال «ضمانت‌هایی» است که اگر دولت جمهوری‌خواه احتمالی آینده تعهدات آمریکا را در مورد رفع تحریم‌ها زیر پا بگذارد، منافع اقتصادی ناشی از لغو تحریم‌ها را بتوان تضمین کرد.
رابرت هوس، استادتمام حقوق بین‌الملل و روتی تیتل عضو دائم شورای روابط خارجی آمریکا، در مطلبی با اشاره به پافشاری تهران بر درخواست تضمین که هدف آن پایداری سود اقتصادی ناشی از توافق است، ایده‌هایی را برای متقاعد کردن مذاکره‌کنندگان ایرانی پیشنهاد کرده‌اند که کاهش تحریم‌های اقتصادی در ازای بازگرداندن محدودیت‌های هسته‌ای، بتواند منافع اقتصادی پایداری برای کشور داشته باشد؛ حتی در سناریوی کابوس‌وارِ عهدشکنی دولتِ آینده و اعمال دوباره تحریم‌های اقتصادی.
این دو حقوقدان برجسته در این مقاله با عنوان «از شکایت به ضمانت: رسیدن به آری در مذاکرات هسته‌ای ایران» چندین مثال از نحوه انجام این کار ارائه دادند، ازجمله: تعهد به الحاق ایران به WTO (که معمولاً توسط ایالات متحده در گذشته مسدود شده است)، بیمه ریسک سیاسی، و امکان داوری بین‌المللی الزام‌آور برای اختلافات بر سر رفع تحریم‌ها بر اساس یک توافقنامه احیا شده.
هوس و تیتل در این مقاله آورده‌اند: پس از یک وقفه طولانی که به دنبال تغییر در رهبری سیاسی ایران اتفاق افتاد (و شروعی دشوار در هفته‌های اخیر)، راند هشتم مذاکرات وین برای از سرگیری مجدد توافق هسته‌ای ایران اکنون به جریان افتاده است.
توافق اولیه، برنامه جامع اقدام مشترک 2015 (برجام)، توافقی بین گروه 5 (اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد)، اتحادیه اروپا و ایران، کاهش تحریم‌های اقتصادی را در ازای اجرای محدودیت‌های قابل راستی‌آزمایی خاص ایران در حوزه هسته‌ای خود ارائه کرد.
شرکای دیگر و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از اینکه ایران به توافق پایبند بود، راضی بودند، اما ترامپ از حملات متعدد بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر وقت اسرائیل به توافق و نارسایی‌های ادعایی آن برای مهار طولانی‌مدت هسته‌ای ایران استقبال کرد. بر این اساس، ترامپ آمریکا را از برجام خارج کرد و تحریم‌ها را دوباره اعمال کرد.
کار دشوار کنار هم قرار دادن دوباره تکه پاره‌های برجام، ثابت شده است. یک گام مثبت در این هفته، دستیابی آژانس بین المللی انرژی اتمی با ایران برای حل و فصل برخی از اختلافات در زمینه نظارت بود. در مورد رفع تحریم‌ها، در سازمان ملل، دولت بایدن بار دیگر تاکید کرد که آماده است همه تحریم‌های ناسازگار با برجام را لغو کند. این نه تنها شامل تحریم‌هایی می‌شود که در زمان اجرای برجام و سپس اعمال مجدد آن توسط ترامپ، بلکه تحریم‌های جدیدتر مرتبط با هسته‌ای را نیز شامل می‌شود.
یکی از مطالبات کلیدی ایران این است که به این موارد اخیر رسیدگی شود - این موارد با ماده 26 برجام مغایرت دارند. برای ایران، این شامل اقداماتی می‌شود که به‌طور مشخص با عنوان «تحریم‌های هسته‌ای» برچسب‌گذاری نشده‌اند، اما رابطه تنگاتنگی با «فشار حداکثری» ترامپ دارند. در واقع گروهی از تحریم‌ها موسوم به «قرص‌های سمی» اساساً در راستای تشدید فشار اقتصادی بر ایران اما با برچسب‌های غیر هسته ای (ادعای نقض حقوق بشر و تروریسم) اعمال شدند.
بنابراین، بحث هایی در مورد اینکه چه تحریمی مرتبط با هسته‌ای به حساب می آید یا نه وجود دارد. اما این در مقایسه با آنچه که ایالات متحده و ایران قبلاً توافق کردند که باید برداشته شوند، اقدامات نسبتا کمی هستند.
اما بعد دیگری از موقعیت ایران وجود دارد که باید به سرعت به آن پرداخته شود. ایران بر تضمین هایی پافشاری می کند که آنچه توسط ترامپ اتفاق افتاد هرگز دوباره تکرار نشود و در واقع دولت بعدی نتواند توافق را زیر پا بگذارد و تحریم ها را دوباره اعمال کند.
چالش این است که، بر اساس قوانین ایالات متحده، حتی اگر یک برجام احیا شده توسط سنای ایالات متحده به عنوان یک معاهده تأیید شود (امری غیرممکن از نظر سیاسی با ترکیب فعلی در سنا) باز هم نمی‌توان اقدامات بعدی کنگره را که با تعهدات ایالات متحده سازگار است متوقف کند.
به نظر نویسندگان، ۲ انگیزه احتمالی پشت اصرار ایران بر «تضمین» وجود دارد.
یک جنبه سمبلیک، ایدئولوژیک و منزلتی است. ایران احساس نارضایتی دارد از اینکه ایالات متحده به قول خود عمل نکرد، ترامپ برجام را شکست و علاوه بر بازاعمال تحریم‌های سابق، تحریم‌های جدیدی اضافه کرد، و سختی‌های اقتصادی قابل توجهی بر کشور ایران تحمیل کرد.
وجه دیگر نگرانی ایران عمل گرایانه و پراگماتیک است. بسیاری از مزایای لغو تحریم‌ها به اعتماد کسانی که با ایران سر و کار دارند بستگی دارد، که تحریم‌ها، مثلاً اگر توسط یک دولت جمهوری‌خواه پس از انتخابات بعدی آمریکا، دوباره اعمال نمی‌شوند. این نگرانی در مورد قفل شدن در منافع اقتصادی است.
از وجه نمادین، عذرخواهی پرزیدنت بایدن به خاطر رفتار دولت ترامپ، ممکن است راهگشا باشد. رئیس جمهور قبلاً گفته است که دولت وی به تعهدات خود در چارچوب برجام احیا شده عمل خواهد کرد.
همانطور که یکی از نویسندگان (روتی تیتل) در کتابی که به زودی منتشر خواهد شد، «اصلاح اشتباهات آمریکا» توضیح می دهد، رؤسای جمهور به ندرت برای کل ملت صحبت کرده‌اند و رفتار نادرست دولت های قبلی را حساب می کنند. در واقع، پرزیدنت بایدن قبلاً نشان داده است که مایل به انجام این کار در صورت لزوم است. همین ماه گذشته، رئیس جمهور آمریکا به طور علنی از رهبران جهان به خاطر خروج دونالد ترامپ از توافقنامه آب و هوای پاریس ابراز تأسف کرد و گفت: «به خاطر اقدام ترامپ، نباید عذرخواهی کنم، اما به خاطر این واقعیت که آخرین دولت ایالات متحده از توافقنامه پاریس خارج شد و ما را کمی پشت توپ هشت قرار داد، عذرخواهی می کنم.»
اما پرونده عذرخواهی از ایران در واقع مورد قوی‌تری است. در مورد توافق پاریس، دولت ترامپ در نهایت تشریفات قانونی مناسب را برای خروج دنبال کرد، اما در مورد برجام، دولت ترامپ بدون توجه به مفاد، متن برجام را سرسختانه نقض کردند.
از آنجایی که پرزیدنت بایدن مدت‌هاست تخریب برجام توسط ترامپ را محکوم کرده است، در واقع عذرخواهی به عنوان گام بعدی، منطقی به نظر می رسد.
در وجه عمل‌گرایانه یا اقتصادی، تعدادی ایده وجود دارد که ممکن است برای تضمین پایداری منافع اقتصادی ناشی از کاهش تحریم‌ها در مقابل اعمال مجدد احتمالی تحریم‌ها توسط دولت یا کنگره آینده ایالات متحده، اتخاذ شوند.
یک رویکرد این است که ایالات متحده به همراه سایر شرکای برجام متعهد به حمایت از الحاق ایران به عنوان عضو سازمان تجارت جهانی قبل از نوامبر 2024 (انتخابات بعدی ریاست جمهوری ایالات متحده) باشند. ایران اقداماتی را برای پیوستن به WTO انجام داده است اما با روی کار آمدن دولت ترامپ این تلاش‌ها را کنار گذاشت.
ایران به‌عنوان عضو سازمان تجارت جهانی راهی برای به چالش کشیدن تحریم‌های ایالات متحده (و سایر موارد) به کمک حل و فصل اختلافات WTO خواهد داشت، چراکه WTO کالاها، خدمات (از جمله خدمات مالی) و مالکیت معنوی را پوشش می‌دهد. در حالی که برخی از محدودیت‌های مبتنی بر امنیت ملی یا زمینه‌های حقوق بشر ممکن است تحت مفاد استثنائات سازمان تجارت جهانی قابل دفاع باشند، تحریم‌هایی که توسط دولت آینده بر خلاف تعهدات بین‌المللی‌اش دوباره اعمال می‌شوند، احتمالاً از بررسی‌های دقیق مصون نمی‌مانند.
حتی اگر ایران امکان اتخاذ گزینه‌های محدودی برای اجرای چنین حکم اختلافی علیه ایالات متحده از طریق اقدامات متقابل اقتصادی داشته باشد، سایر طرف‌های برجام که از تحریم‌ها علیه ایران و تحریم‌های ثانویه مرتبط آسیب دیده‌اند، می‌توانند از قبل متعهد شوند که در یک اقدام WTO علیه ایالات متحده شرکت خواهند کرد؛ اقدامی که می‌تواند منجر به انتقام گیری قابل توجهی از سوی دیگر طرف‌های برجام مانند اتحادیه اروپا یا چین علیه ایالات متحده شود.
بیمه ریسک سیاسی راه دیگری برای محافظت از معاملات بلندمدت در برابر احتمال نقض برجام و اعمال مجدد تحریم‌ها توسط دولت آینده آمریکاست. در حالت ایده آل چنین بیمه ای توسط برخی نهادهای بین دولتی صادر می شود. واحد مورد بحث یا برای ضررهای اقتصادی ناشی از اعمال مجدد تحریم‌های آمریکا به طرف‌های مربوطه غرامت مالی می‌دهد یا خود به دنبال راه‌هایی برای تکمیل یا تسهیل معاملات مورد نظر با وجود تحریم‌های جدید خواهد رفت.
یکی از گزینه‌های محتمل برای ایجاد تسهیلات بیمه ریسک سیاسی توسط بانک سرمایه گذاری زیرساخت آسیا (AIIB) است. ایران یکی از اعضای AIIB است. چین، یکی از حامیان قوی بازگشت به برجام، بیشترین سهم را در آنجا دارد و روسیه نیز سهم قابل توجهی دارد.
در نهایت، و شاید بلندپروازانه ترین ایده، می‌تواند ترتیبی برای داوری بین المللی در مورد اختلافات در مورد پایبندی به تحریم های مرتبط با برجام وجود داشته باشد، به عنوان مثال، با احکام داوری مربوط به غرامت پولی قابل اجرا در دادگاه‌های داخلی در سراسر جهان بر اساس کنوانسیون نیویورک.
بدیهی است که عملیاتی کردن تعهدات شرکای برجام بر مبنای این نوع رویکردها زمان می برد. اما از آن سو نیز اقداماتی که ایران باید انجام دهد تا برنامه هسته‌ای خود را به سطح محدودیت برجام بازگرداند، به یکباره انجام نخواهد شد.
در کنار عذرخواهی بایدن، خود تعهدات باید اعتماد و حسن نیت را ایجاد کند که عناصر کلیدی برای نتیجه گیری موفقیت آمیز مذاکرات وین است.
