اگرچه مطالعات و بررسی‌های باستان‌شناسی وجود زیستگاه‌های کهنی از حدود ۷۰۰۰ سال تا دوره‌های متاخر را در دشت مشهد تایید کرده که اکنون به صورت تپه‌ها ومحوطه‌هایی باقی مانده‌اند، اما در شهر مشهد به جز تعداد اندکی بنای باقیمانده شاهد دیگری بر قدمت و توالی حیات این شهر موجود نیست و دلیل آن سرعت تغییر و تحول و ساخت و سازی است که در شهر مشهد رخ داده زیرا از وقتی چنگیز خان مغول مشهد را «دارالامان» قرار داد و دیگر شهرهای خراسان بزرگ را ویران کرد، مردم آواره به مشهد هجوم آوردند و پس از آن هم جاذبه حرم مطهر امام رضا(ع) موجب شد که بر تعداد مجاوران افزوده شود و زمین مشهد به‌خصوص در مجاورت حرم مطهر همواره زیر و رو و تغییر و تحول یابد و اثری از زیستگاه‌های کهن بر جای نماند. به همین دلیل مشهدپژوهان گاه در ارتباط با پیشینه و بنای اولیه مشهد به شخصیت‌های اسطوره‌ای متوسل شده‌اند.
خاکبرداری اطراف حرم مطهر به منظور ایجاد زیر گذر در سال ۱۳۷۰ زمینه مطالعات باستان‌شناسی را در برش‌های حاصل از خاکبرداری و همچنین بر روی خاک‌هایی که باید برداشته می‌شد، فراهم آورده بود و ما با استفاده از فرصت با موافقت و مساعدت معاون وقت فرهنگی آستان قدس رضوی از اول اردیبهشت سال ۱۳۷۰مطالعات میدانی خود را آغاز و تا سال ۱۳۷۱ ادامه دادیم. مطالعات را به دو طریق پی گرفتیم؛ طریق اول مطالعه برش‌های ایجاد شده در محدوده مشخص که با تراش دیواره‌ها و تشخیص و مطالعه لایه‌ها همراه بود و طریقه دیگر کاوش در نقاط مختلف که در ابعاد متفاوت حفر شد و حتی الامکان سعی شد ترانشه‌ها به خاک بکر برسند. در برش‌ها و ترانشه‌ها بقایای معماری، سنگ قبرها، اسکلت‌ها، چاه‌ها، کانال‌های آبرسانی، قنات‌های متروک اشیای متنوع سفالی و چینی و سنگی و فلزی به فراوانی جمع‌آوری شدند که به لحاظ مطالعاتی از ارزش بسیار زیادی بر خوردار بودند.
مطالعات باستان‌شناسی نشان دادند که سطح زمین در مشهد قبل از ساخت وساز اولیه ناهموار و تپه ماهور بوده به گونه‌ای که یکی از گمانه‌ها در ابتدای خیابان طبرسی در عمق ۱۵ متر به خاک بکر رسید، در حالی که گمانه‌ای در نزدیکی مسجد هفتاد و دو تن در عمق حدود هشت متر به خاک بکر رسید و در نزدیکترین نقطه نسبت به ضریح مطهر که در زیر کف ایوان طلای صحن آزادی حفر شد، در عمق ۴ متر از کف فعلی بقایای معماری فضاهایی مثل کف اتاق گچ‌اندود، کوره، تنور و یک اتاق تدفین سردابه‌ای شکل آجری مشاهده شد.
مطالعه لایه‌ها و بقایای معماری و اشیای جمع‌آوری شده نشان داد که به احتمال زیاد نخستین ساکنان پیرامون حرم مطهر اوایل اسلام و احتمالاً بعد از شکل‌گیری حرم ساکن شده وکم کم به اطراف گسترش یافته‌اند، البته این امر نباید با قدمت زیاد شهر نوقان یا بخشی از مشهد کنونی منافات داشته باشد، زیرا مطالعات ما منحصر به پیرامون حرم بوده و جهت پی بردن به پیشینه قطعی شهر مشهد باید در نقاط دیگر مثل محله نوقان اقدام به کاوش باستان‌شناسی کرد. اما با اطمینان می‌توانم اظهار نظر کنم که مطالعات باستان‌شناسی ما برای نخستین‌بار منجر به کسب اطلاعات علمی از گذشته مشهد شده است.
یادداشت از رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی
